صادرات یا مفت‌فروشی نفتی؟
تعادل | فرشته فریادس |
سلسه تحریم‌ها علیه روسیه موجب شده تا این کشور به نفت خود چوب حراج بزند. روس‌ها با اعمال تخفیف‌های ویژه در قیمت نفت، موفق شدند که این محصول استراتژیک را در اختیار «چین و هند» قرار داده و بازار سایر صادرکنندگان را کساد کنند. مشتریانی که پیش از این بخش مهمی از نیاز خود را از ایران تأمین می‌کردند، حالا بازار بهتری را برای واردات پیدا کرده‌اند. پس از آغاز جنگ با اوکراین، نفت و بازی با قیمت آن به مهم‌ترین ابزار مقابله‌ای روسیه تبدیل شد.
اما مهم‌ترین عامل افزایش قیمت نفت به تحریم‌های ضدروسی اروپا مربوط می‌شود. گفته می‌شود، با رونمایی از بسته ششم تحریم‌ها و تصمیم اتحادیه اروپا برای قطع ۹۰ درصد واردات نفت از روسیه، مسکو تلاش را برای فروش حداکثری نفت به خریداران آسیایی سرعت می‌بخشد. موضوعی که تغییر وتحولات نفتی را درجهان رقم خواهد زد. حال با توجه به اینکه ایران، خود ذیل تحریم‌های گسترده‌ای قرار دارد و با محدودیت‌های زیادی برای فروش نفت مواجه است؛ در این شرایط و در نبرد تخفیف‌ها، باید بیشتر از قبل تخفیف بدهد تا بتواند در بازار نفت حضور داشته باشد.
به عبارتی دیگر، یک رقابتی میان ایران و روسیه بر سر تخفیف‌های بیشتر به راه می‌افتد که منفعت آن متوجه مشتریان نفتی می‌شود. البته برخی ازکارشناسان می‌گویند، روسیه، عمدا به دنبال مشکل‌تراشی برای صادرات نفت ایران نیست و تنها به دنبال یافتن مشتریان بیشتر برای فروش نفتش است. همانطور که ایران در ایام تحریم، تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد تا نفت بیشتری را بفروشد.
چرخش نفتی مسکو!
تحریم‌های غربی و تهدید تحریم نفت روسیه باعث شده، مسکو مسیر محموله‌های خود را به سمت آسیا تغییر دهد. رصد آمارها نشان می‌دهد، بیشتر نفت روسیه به هند و چین صادر شده است؛ به‌طوری‌که روسیه اخیرا نفت خود را با ۲۵درصد تخفیف ارایه می‌دهد که باعث شده، هند و چین محتاطانه از این شرایط استفاده کنند و حجم بالایی از نفت روسیه را در هفته‌های اخیر خریداری کنند.
نفت روسیه از طریق دریا به آسیا صادر می‌شود، بنابراین افزایش حجم تجارت روسیه و آسیا ۴۵ تا ۶۰میلیون بشکه انتقال نفت از طریق دریا را در آینده نزدیک افزایش می‌دهد. اطلاعات کپلر نشان می‌دهد، از ۲۶ ماه مه، حدود ۵۷میلیون بشکه نفت خام اورال روسیه و ۳/ ۷میلیون بشکه از نفت خام اسپوی خاور دور این کشور روی دریا بوده است، این رقم در اواخر فوریه برابر با ۱۹میلیون بشکه نفت اورال و ۷/ ۵میلیون بشکه نفت اسپو بوده است.
از آ‌ن‌سو، بررسی‌ها نیز از افت شدید صادرات نفت ایران به این دو کشور در یک سال اخیر حکایت دارد. به گونه‌ای که در روزهای اخیر، میزان کل صادرات نفت ایران در مرز ۲۰۰ هزار بشکه در روز متوقف شد. در خطر بودن بازارهای صادراتی نفت روسیه در اروپا در پی جنگ با اوکراین باعث شده تا برخی رسانه‌ها از چرخش روسیه به سمت آسیا برای فروش نفت خود خبر دهند.
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد، که از زمان آغاز جنگ اوکراین، «چین» حدود ۷ میلیارد یورو (7.5 میلیارد دلار) سوخت فسیلی از روسیه وارد کرده، که بخش عمده آن نفت خام بود. این در حالی است که در همین بازه حدود یک چهارم از فروش نفت ایران به چین کاهش یافته است.
برخی نیز پیش‌بینی می‌کنند که این میزان به یک سوم برسد. از آنجایی که چین حجم خرید خود را کاهش داد و همزمان به دنبال تخفیف‌های بیشتر و نفت ارزان‌تر است، این امکان وجود دارد که ایران بخش زیادی از درآمدهای خارجی خود را از دست بدهد.
به‌طوری‌که آمارها حکایت از این دارد که میانگین حجم فروش نفت ایران در ماه می‌به 455 هزار بشکه در روز رسیده که این میزان نسبت به ماه آوریل کاهش بیش از 456 هزار بشکه‌ای را در پی داشته است. در واقع نفت ایران که در خلال سال‌های تحریم با اعمال تخفیف به مهم‌ترین مشتری آن یعنی چین فروخته می‌شد، در چند ماه اخیر و پس از درگیری‌های روسیه و اوکراین و اعمال تحریم‌های نفتی اتحادیه اروپا نسبت به روسیه حال با رقیبی قدرتمند مواجه شده است.
آمار رسمی گمرک چین هم نشان می‌دهد، صادرات نفت از روسیه به چین در آوریل 4درصد در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته رشد کرده و این کشور در رتبه دومین صادرکننده بزرگ نفت به چین پس از عربستان سعودی قرار دارد. مجموع واردات نفت چین ماه میلادی گذشته حدود 7 درصد نسبت به آوریل سال ۲۰۲۱ رشد کرده است. در همین حال، داده‌ها و محاسبات شرکت‌ها نیز گویای این است که ایران در ماه مارس بین ۷۰۰ تا ۹۰۰هزار بشکه در روز نفت به چین فروخته است.
اما به گفته ایمان ناصری، مدیر بخش خاورمیانه شرکت مشاوره نفت و گاز FGE، تخمین زده می‌شود که صادرات نفتی ایران به چین در ماه آوریل ۲۰۰هزار تا ۲۵۰هزار بشکه در روز کاهش داشته باشد که به معنای افتی معادل یک‌چهارم یا یک‌سوم صادرات ایران به چین است.
از سوی دیگر، رویترز روز دوشنبه به نقل از داده‌های Refinitiv Eikon گزارش داده که هند از فوریه ۳۴ میلیون بشکه نفت روسیه را با تخفیف وارد کرده، که بیش از ۱۰ برابر ارزش کل واردات از روسیه در مقایسه با مدت مشابه سال قبل است. بر اساس این گزارش، بیش از ۲۴ میلیون بشکه نفت خام روسیه در این ماه خریداری شده که نسبت به ۷.۲ میلیون بشکه در آوریل و 3 میلیون بشکه در ماه مارس افزایش بزرگی یافته است. داده‌ها نشان می‌دهد که این کشور جنوب آسیا قرار است در ماه ژوئن حدود ۲۸ میلیون بشکه نفت دریافت کند.
در سال گذشته، صادرات نفت خام روسیه به هند به‌طور متوسط تنها ۹۶۰ هزار بشکه در ماه بود که تقریباً ۲۵ برابر کمتر از کل این ماه بود. به نظر می‌رسد، تحریم‌های غرب بر مسکو فرصتی را برای پالایشگاه‌های هندی ایجاد کرده، تا خرید نفت روسیه (عمدتاً نفت خام اورال) را با قیمت‌های نازل، افزایش دهند، زیرا برخی از مشتریان اروپایی آشکارا تمایلی به خرید نفت خام روسیه ندارند.
هند به دلیل ادامه خرید نفت روسیه مورد انتقاد غرب قرار گرفته است. با این حال، دهلی نو این انتقاد را رد کرده و گفته است که این واردات کسری از نیازهای کلی کشور را تشکیل می‌دهد. مقامات همچنین گفتند که هند به خرید نفت ارزان روسیه ادامه خواهد داد؛ زیرا توقف ناگهانی می‌تواند هزینه‌ها را برای مصرف‌کنندگانش افزایش دهد.
اماواگرها درباره درآمدهای نفتی
در عین حال وزارت نفت ایران به تازگی اعلام کرد که درآمدهای نفتی ایران در فروردین و اردیبهشت امسال، رشد ۶۰ درصدی نسبت به دوره مشابه سال گذشته داشته و بازارهای جدیدی برای فروش نفت شناسایی شده‌اند. همچنین بنابر اعلام وزارت نفت، درآمدهای پتروشیمی که به سامانه نیما واریز شده در دو ماه نخست پارسال ۱.۵ میلیارد دلار بود که در دو ماهه امسال به ۲ میلیارد و ۴۵۰ میلیون دلار رسیده است.
اعلام این آمار انتقاداتی به همراه داشت؛ به‌طوری‌که برخی کارشناسان این میزان افزایش درآمدهای نفتی را حاصل افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی عنوان کردند، که نمی‌توان آن را افزایش صادرات نفتی تلقی کرد.
در همین زمینه پدرام سلطانی، نایب‌رییس پیشین اتاق بازرگانی ایران، در توییتی نوشت: «در حالی وزارت نفت چنین ادعایی را مطرح می‌کند که قیمت نفت نسبت به آن دوره بیش از ۷۰ درصد افزایش دارد.
بدین‌ترتیب می‌توان گفت ایران نه‌تنها از خلأ روسیه در بازار نفت بهره‌ای نبرد، بلکه بازار خود را هم واگذار کرد. از این رو اگر افزایش درآمدی هم به چشم می‌خورد، ارتباطی به رشد صادرات یا برنامه‌های وزارت نفت ندارد؛ بلکه از قِبل افزایش قیمت نفت در بازار جهانی، به هر ترتیب ایران هم منتفع شده است. در حالی که با حفظ حجم صادرات گذشته یا به نتیجه‌رساندن مذاکرات برجام، احتمالاً امروز درآمدهای نفتی کشور به اندازه ظرفیت‌های موجود بود.»
حمید حسینی عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی ایران هم گفته است: «دولت باید از این مساله آگاهی داشته باشد که ممکن است ورود روسیه به بازار، صادرات نفت ایران به چین را به خطر بیندازد. او همچنین تاکید کرده که بالاخره روسیه سهم صادرات نفت را از ایران گرفته و این بهترین فرصت برای احیای برجام است.»
تحریم نفتی اروپا علیه مسکو
در این میان اروپایی‌ها هم بیکار ننشستند و پس از دو بار شکست کشور‌های اتحادیه اروپا برای توافق روی تحریم واردات نفت از روسیه، یک مقام ارشد اروپایی بامداد سه‌شنبه از حصول اجماع نظر در این باره خبر داد. «چارلز میشل» رییس شورای اروپا در پیامی توییتری اعلام کرد که کشور‌های عضو این اتحادیه برای تحریم بخش اعظم واردات نفت از روسیه به توافق رسیده‌اند.
میشل در این بیانیه توضیح داد: «روی ممنوعیت واردات نفت روسیه به اتحادیه اروپا توافق حاصل شد. این امر بلافاصله بیش از دو سوم واردات نفت از روسیه را پوشش می‌دهد و منبع عظیمی از تامین مالی ماشین جنگی این کشور را کاهش می‌دهد.»
«اورسولا فون‌درلاین» رییس کمیسیون اروپا نیز در صفحه توییتر خود نوشت: «ما در ورسای توافق کردیم که وابستگی خود به گاز، نفت و زغال سنگ روسیه را در اسرع وقت حذف کنیم.» این مقام اروپایی با استقبال از اتفاق نظر سران اتحادیه اروپا برای تحریم نفتی روسیه، توضیح داد: «این امر عملاً حدود ۹۰ درصد از واردات نفت روسیه به اتحادیه اروپا را تا پایان سال ۲۰۲۲ قطع می‌کند. ما به زودی برمی‌گردیم تا درباره آن ۱۰ درصد باقیمانده نیز تصمیم بگیریم.» «جوزپ بورل» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم با استقبال از این توافق، گفت: «این تصمیمی مهم برای فلج کردن ماشین جنگی پوتین است. اتحاد ما، قدرت ما است».
پیش از این نیز «مارک روته» با اشاره به سوالاتی که برخی کشور‌های اروپایی درباره تحریم نفتی روسیه دارند، گفته بود: « بسته ششم تحریم‌های اتحادیه علیه مسکو احتمالاً پیش از فرا رسیدن فصل تابستان تصویب می‌شود.» در همین زمینه رویترز گزارش داده که هر گونه تحریم جدیدی بازار جهانی نفت را با کمبود عرضه مواجه می‌کند.
البته این موضوع واکنش روسیه را درپی داشت؛ به‌طوری که «میخاییل اولیانوف» نماینده دایم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین در واکنش به بسته ششم تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه که شامل تحریم بخشی از نفت این کشور می‌شود، در توییتی نوشت: «روسیه واردکنندگان دیگری برای نفت خود پیدا خواهد کرد.»
اولیانوف همچنین در پاسخ به توییت «اورسولا فون‌درلاین» رییس کمیسیون اروپا که تحریم نفتی روسیه را اعلام کرده بود، نوشت: «قابل توجه است که او اکنون اظهارات قبلی خود را نقض می‌کند. تغییر بسیار سریع ذهنیت نشان می‌دهد که اتحادیه اروپا وضعیت خوبی ندارد.»
چشم‌انداز قیمت نفت
با همه اینها، چشم‌انداز قیمت نفت در آینده به رخدادهای اوکراین و تصمیمات روسیه وابسته است. اگر نبرد در اوکراین ادامه داشته باشد و امریکا، اروپا و... تحریم‌ها علیه روسیه را تداوم بخشند، قیمت نفت در کانال صعودی قرار خواهد گرفت اما اگر مذاکرات میان روسیه و اوکراین و غرب به نتیجه برسد، احتمال پایین آمدن قیمت نفت وجود دارد. در حال حاضر، ایران و ونزوئلا بزرگ‌ترین ذخایر نفت خارج از بازار را دارند.
هر دو کشور نیز تحریم هستند. اگر برجام احیا شود و مذاکرات امریکا با ونزوئلا نیز به سرانجام برسد، این امکان وجود دارد که بازار کمی به سمت تعادل حرکت کند. اما اگر تحریم‌ها تداوم داشته باشد، قیمت نفت همچنان صعودی خواهد بود.
در همین رابطه نرسی قربان، تحلیلگر ارشد حوزه انرژی، هم در اظهاراتی تاکید کرده: «ایران برای تداوم فروش نفت و حضور در بازارهای بین‌المللی نیازمند احیای برجام است. نباید به سادگی کشور را پشت خاکریزهای تحریم گرفتار ساخت.» حال با در نظر گرفتن اینکه همه کشورها به دنبال تامین منافع خود هستند، ایران هم باید سعی کند، گزاره‌هایی را به کار بگیرد که نهایتا بیشترین آورده را برایش داشته باشد. بنابر واقعیت موجود، تحریم‌های اقتصادی هیچ تناسبی با منافع ملی ایران ندارند.
