کریدور چین- ایران عراق- عربستان به غرب آفریقا

سید عبدالکریم محقق

اخبار خوشایندی از مذاکرات ایران و عربستان به گوش می‌رسد به‌طوری‌که ولیعهد عربستان تنها یک هفته پس از سفر جوبایدن به این کشور، خواستار افزایش سطح مذاکرات ایران و عربستان و علنی شدن آن شده که با استقبال ایران روبرو شده است. به نظر می‌رسد این امر می‌تواند تبعات بسیار مناسبی در همه زمینه‌ها و ازجمله حمل و نقل داشته باشد مشروط به اینکه فارغ از منازعات بین‌المللی و صرفا در چارچوب اقتصاد بین‌المللی عربستان بتواند خود را به عنوان دروازه ورود به آفریقا برای تبادلات حمل و نقلی با کشور‌های آفریقایی و به خصوص مصر قلمداد کرده و نقش‌آفرین باشد. آفریقا بازاری یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفری است که حجم مبادلات تجاری سالانه آن به حدود یک هزار میلیارد دلار بالغ می‌شود. چین به‌شدت به دنبال بازار آفریقاست به همین خاطر است که همایش همکاری‌های چین و آفریقا   (FOCAC) از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون بیش از ۷ بار تشکیل شده است. نمایندگان اقتصاد و بازرگانی چین علاوه بر این در سال ۲۰۰۴ در قاهره با نمایندگان ۲۲ کشور عربی که بخش عمده‌ای از آنها در آفریقا قرار دارند دیدار و از بازتعریف نوع جدید از همکاری‌ها برپایه تجارت دوجانبه تاکید کردند. همچنین چین با دیگر کشورهای آفریقا نظیر گینه، آنگولا، نیجریه، آفریقای مرکزی، چاد، کنگو، لیبی، نیجر و سودان نیز برای افزایش حجم مبادلات تجاری وارد مذاکره شده است. افزایش حجم سرمایه‌گذاری چین در آفریقا از ۷۵ میلیون دلار در سال ۲۰۰۳ به ۴.۲ میلیارد دلار در ۲۰۲۰ خود گواه این مدعاست.   ناوگان دریایی چین درحالی برای حمل کالا به بازارهای اروپا و آفریقا از دریای چین جنوبی استفاده می‌کند که این کشور در این دریا با دیگر کشورها مشکلات ارضی و مرزی دارد به‌طوری که بسیاری بر این باورند که دریای چین و تنگه مالاکا در آینده یکی از کانون‌های اختلاف جهانی خواهد بود.  تنگه مالاکا بین اقیانوس هند و آرام است و گلوگاه اصلی تجارت جهانی، بیش از نیمی از ترافیک کانتینری جهان و یک سوم ترافیک دریایی در این منطقه است.  بیش از دوسوم منابع انرژی کره جنوبی، ۶۰ درصد از منابع انرژی ژاپن، ۸۰ درصد نفت خام وارداتی چین از تنگه مالاکا می‌گذرد. هم‌اکنون به نظر می‌رسد کنترل تنگه مالاکا در اختیار مالزی و سنگاپور هستند که رابطه بسیار نزدیکی با امریکا دارند.  به نظر می‌رسد چین به‌شدت به دنبال کاهش وابستگی خود به تنگه مالاکا برای بالابردن ضریب امنیت تامین انرژی و منابع اولیه صنایع خود است و شاید یکی از دلایل طرح عظیم یک کمربند یک راه چین که عمدتا بر پایه حمل و نقل ریلی و جاده‌ای است همین کاهش وابستگی باشد. افزایش واردات نفت و گاز چین از روسیه، قزاقستان و ترکمنستان در همین راستا است.

به نظر می‌رسد چین در استراتژی کلان خود درصدد استفاده از مسیرهای جایگزین تنگه مالاکا است و ایران می‌تواند در این راه یکی از گزینه‌های مهم باشد . جنگ روسیه علیه اوکراین و بحران غذایی ایجاد شده، عقد قراردادهای نفتی عربستان با چین و همچنین عدم حمایت عربستان از بلوک غرب در جنگ اوکراین علیرغم سفر چندی پیش رییس‌جمهور امریکا به عربستان، پیشرفت در مذاکرات ایران و عربستان همه نشانه‌هایی از نزدیکی بیش از پیش این کشور حوزه خلیج فارس به قدرت‌های شرقی آسیا را نشان می‌دهد.  فقدان زیرساخت‌های حمل و نقلی بین ایران و آفریقا و همچنین عدم شناخت بازرگانان ایرانی از بازار بزرگ آفریقا باعث شده است که حجم مبادلات ایران با بازار یک هزار میلیارد دلاری ناچیز باشد. حجم تجارت ایران با آفریقا در سال ۱۴۰۰ با افزایش دوبرابری تنها ۱.۲ میلیارد دلار بوده است. بازرگانان ایرانی برای تجارت با کشورهای آفریقایی ناچار به طی کردن مسیر دریایی خلیج فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و دریای سرخ هستند که این امر علاوه بر بعد مسافت و زمان حمل کالا مخاطرات فراوانی از جمله مشکلات تحریم و راهزنی دریایی را برای ناوگان دریایی ایران ایجاد کرده و می‌کند. بازار آفریقا، تنها بازار مصرفی نیست و بازاری است که می‌توان در شرایط تحریمی، به عنوان منبع تامین مواد اولیه به آن نگاه کرد.  به نظر می‌رسد زیرساخت‌های حمل و نقلی ریلی و آزادراهی ایران در شرایط فعلی توانایی ارایه نقشی فعال در تجارت چین، آسیای میانه و روسیه با آفریقا ایفا کنند . ایران می‌تواند در راستای همگرایی بیشتر منطقه‌ای، کریدوری با حضور چین، کشورهای آسیای میانه، روسیه، عراق، عربستان و مصر و کشورهای غرب آفریقا را راه‌اندازی کند.