توسعه بازار بدهی غیردولتی

بسط و گسترش فعالیت موسسات رتبه‌بندی در ایران در کنار فعالیت کارشناسی به دور از آفت‌هایی نظیر جهت‌گیری‌های غیرتخصصی براساس منافع کوتاه‌مدت می‌تواند حضور شرکت‌ها و نهادهایی نظیر شهرداری‌ها را در بازار بدهی بیشتر و استفاده از این بستر بکر را امکان‌پذیرتر کند. بازار بدهی و بازار سهام را شاید بتوان بزرگ‌ترین دسته‌بندی سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی دانست. بازار بدهی یا بازار اوراق قرضه عرصه‌ای است که در آن سرمایه‌گذاری در وام خرید و فروش می‌شود. هیچ مبادله فیزیکی واحدی برای اوراق قرضه وجود ندارد. معاملات بیشتر بین کارگزاران یا موسسات بزرگ یا توسط سرمایه‌گذاران فردی انجام می‌شود. بازار بدهی یک بازار یا بازار مالی است که در آن ابزارهای مالی مبتنی بر ایجاد بدهی در آینده خرید و فروش می‌شود. این ابزارهای مالی اوراق بهادار با درآمد ثابت هستند که بازده ثابتی را به سرمایه‌گذاران می‌دهند. این اوراق بهادار می‌توانند با پرداختهای سود در سررسیدهای منظم پیش از سررسید اصلی باشند (اصطلاحا کوپن‌دار) یا اصل سرمایه به اضافه سود تضمین شده را تماما در زمان سررسید پرداخت کنند. در مدل کوپن‌دار حتی امکان بازپرداخت بخشی از اصل سرمایه در هر کوپن نیز وجود دارد که در این صورت در زمان سررسید حساب منتشرکننده با خریدار اوراق بدهی تسویه شده است و دیگر پرداختی صورت نمی‌گیرد. ناشر این اوراق می‌تواند ارگان‌های محلی، شهرداری‌ها، دولت ایالتی، دولت مرکزی، شرکت‌ها و غیره باشد. اوراق بهادار عمده بازار بدهی عبارتند از: اوراق قرضه، اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه خصوصی، اسناد خزانه، گواهی سپرده، اوراق تجاری و غیره.

    عوامل تعیین‌کننده در بازار بدهی

سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی معمولاً ریسک کمتری نسبت به سرمایه‌گذاری سهام دارد و بازده سرمایه‌گذاری بالقوه کمتری را ارایه می‌دهد. سرمایه‌گذاری‌های بدهی به‌طور طبیعی نسبت به سهام، نوسان قیمتی کمتری دارند. حتی در صورت انحلال یک شرکت، اولویت پرداخت بدهی‌ها با دارندگان اوراق قرضه آن شرکت است. بر اساس گزارش سنا؛ در بازار بدهی، اعتبار صادرکننده نقش بسیار مهمی دارد. آژانس‌های رتبه‌بندی اعتباری مانند Moody's، Standard & Poor's، Fitch، ICRA و غیره، به همه این اوراق بدهی با توجه به اعتبار آنها رتبه اعتباری می‌دهند. سرمایه‌گذاران قبل از سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی، به‌شدت به این رتبه بندی‌ها متکی هستند. رتبه‌بندی شرکت‌های منتشر‌کننده اوراق بدهی یکی از عوامل تاثیرگذار بر نرخ بهره ارایه شده توسط این شرکت‌ها یا نهادهاست. هرچه رتبه شرکت‌ها بالاتر باشد، به دلیل پایین‌تر بودن ریسک اوراق منتشر شده، سود کمتری را تضمین می‌کنند و برعکس.

    چرا بازار بدهی اهمیت دارد؟

بازار بدهی به دولت اجازه می‌دهد تا برای تامین مالی فعالیت‌های توسعه‌ای دولت پول جمع‌آوری کند. این بازار نقش مهمی در ساماندهی و تخصیص کارآمد منابع در اقتصاد دارد. از آنجایی که اوراق بهادار دولتی برای رفع نیازهای مالی کوتاه‌مدت و بلندمدت دولت منتشر می‌شوند، نه تنها به عنوان ابزاری برای افزایش بدهی استفاده می‌شوند، بلکه به عنوان ابزارهای کلیدی برای مدیریت بدهی داخلی، مدیریت پولی و مدیریت نقدینگی کوتاه‌مدت مطرح شده‌اند. بازار بدهی همچنین راه‌های تامین مالی بیشتری را برای پروژه بخش دولتی و خصوصی فراهم می‌کند و فشار بر تامین مالی نهادی را کاهش می‌دهد. همچنین با باز کردن سرمایه‌گذاری خرده‌فروشی غیر نقدی مانند طلا، ساماندهی منابع را افزایش می‌دهد. بازار بدهی عمیق و نقدشونده، به ویژه در اوراق بهادار دولتی، برای کارآمدی سیاست پولی، تامین مالی زیرساختی و تعمیق مالی ضروری است. بانک‌های مرکزی منافع متعددی در توسعه بازارهای اوراق قرضه دولتی دارند، زیرا راهی برای تامین مالی کسری بودجه به روشی غیر تورمی ارایه می‌کنند. (روش جایگزین به غیر از بازار بدهی مخصوصا برای تامین مالی دولتی، استقراض از بانک مرکزی یا بانک‌های تجاری توسط دولت است که این موضوع می‌تواند به خلق نقدینگی و افزایش پایه پولی منجر شود.)  دلیل اصلی اینکه چرا بازار بدهی محلی باید توسعه یافته باشد و به خوبی کار کند، نقش ویژه آن در مدیریت کارآمد کسری مالی و به‌طور کلی، نقش آن در عملکرد کارآمد بازار مالی است. در این راستا، انتشار منظم بدهی‌های دولتی می‌تواند با ارایه نرخ پایه برای قیمت‌گذاری سایر ابزارهای مالی، نقش اساسی در توسعه بازار اوراق قرضه ایفا کند. بازارهای بدهی با ایجاد نرخ‌های بهره بازار که منعکس‌کننده هزینه فرصت وجوه در هر سررسید است، بازارهای مالی را کامل‌تر می‌کنند. این مهم برای تصمیم‌گیری‌های کلان سرمایه‌گذاری و تامین مالی ضروری است.

    ابعاد بازار بدهی در اقتصاد دنیا

بازارهای سرمایه ایالات متحده بزرگ‌ترین بازارهای جهان هستند و همچنان در میان عمیق‌ترین، نقدشونده‌ترین و کارآمدترین بازارها هستند. سهام: بازارهای سهام ایالات متحده ۴۱ درصد از ۱۱۸ تریلیون دلار ارزش بازار جهانی سهام یا ۴۸ تریلیون دلار را تشکیل می‌دهند. این رقم ۳.۶ برابر بزرگ‌ترین بازار بعدی، چین است. درآمد ثابت: بازارهای با درآمد ثابت ایالات متحده ۳۹ درصد از ۱۲۳ تریلیون دلار اوراق بهادار موجود در سراسر جهان یا ۴۸ تریلیون دلار را تشکیل می‌دهند. این رقم ۱.۹ برابر بزرگ‌ترین بازار بعدی اتحادیه اروپا (به استثنای بریتانیا) است.

    توزیع ارزش بازار بدهی در دنیا  (سپتامبر ۲۰۲۱) 

از آگوست ۲۰۲۰، ICMA تخمین می‌زند که اندازه کلی بازارهای اوراق قرضه جهانی بر حسب مبلغ معوق معادل دلار، تقریباً ۱۲۸.۳ تریلیون دلار است. این شامل ۸۷.۵ تریلیون دلار اوراق قرضه SSA (۶۸ درصد) و ۴۰.۹ تریلیون دلار اوراق قرضه شرکتی (۳۲ درصد) است. بازارهای اوراق قرضه SSA تحت سلطه ایالات متحده (۲۲.۴ تریلیون دلار)، چین (۱۹.۸ تریلیون دلار) و ژاپن (۱۲.۴ تریلیون دلار) قرار دارند. این سه کشور در مجموع ۶۲ درصد از بازار جهانی SSA را تشکیل می‌دهند. اوراق قرضه دولتی ۷۳ درصد (۶۳.۷ تریلیون دلار) از بازار برجسته جهانی SSA را تشکیل می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌شود، ارزش بازار بدهی در دنیا تقریبا با ارزش بازار سهام برابر است. اما از آنجایی که معادلات بازار بدهی مبتنی بر سررسیدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت و تسویه اصل و سود وجوه در سرسیدهای مختلف است، جریان نقدینگی در بازار بدهی بسیار بیشتر از بازار سهام (حتی در ابعاد برابر است). 

    نقش بازار بدهی در اقتصاد امریکا

بازارهای سرمایه ایالات متحده سنگ بنای اقتصاد این کشور است. بازارهای سرمایه برای تامین مالی اقتصادها و حمایت از رشد اقتصادی بسیار مهم هستند، زیرا آنها تخصیص کارآمد ریسک و انتقال سرمایه را بین طرفین امکان‌پذیر می‌کنند. در ایالات متحده، بازارهای سرمایه ۷۳ درصد از کل فعالیت‌های اقتصادی را از نظر تامین مالی سهام و بدهی شرکت‌های غیرمالی تامین می‌کنند. این مهم تضمین می‌کند که کسب و کارها دسترسی آسان و مداوم به نقدینگی و بودجه مقرون به صرفه برای تقویت رشد و ایجاد شغل داشته باشند. بازارهای سرمایه صدور بدهی را امکان پذیر می‌کند، که شکلی کارآمدتر و با محدودیت کمتر از روش‌های دیگر استقراض برای شرکت‌ها است. سهم ۸۰ درصدی تامین مالی از بازار بدهی در ایالات متحده (در مقابل ۲۰درصد وام بانکی)، در مقایسه با سهم ۲۰درصد – ۳۰درصد در سایر مناطق (که در آن وام بانکی با ۷۰درصد – ۸۰درصد غالب است) به استثنای چین که تقریباً تمام وام‌های بانکی را با توجه به بازارهای اوراق قرضه نوپای می‌دهد. بازارهای سرمایه به عنوان جذب شوک در زمان آشفتگی‌های اقتصادی یا بازار عمل می‌کنند، در حالی که وام‌های بانکی می‌تواند در شرایط نااطمینانی به اصطلاح خشک شود. (تمایل کمتر به اعطای وام بانکی در شرایط نااطمینانی) به این ترتیب، بازارهای سرمایه منبع باثبات‌تری از قدرت برای شرکت‌ها، دولت‌ها و اقتصادها هستند.

    حلقه مفقوده بازار بدهی در ایران

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، موسسات رتبه‌بندی نقش اساسی در تعیین میزان ریسک و طبقه‌بندی شرکت‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی برای انتشار اوراق بدهی دارند. بدون حضور فعال این موسسات، تعیین نرخ بهره تامین مالی شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاران بسیار پرهزینه و عملا غیرممکن است. بر همین اساس در کشور ما شرکت‌ها با توجه به پیش‌بینی‌ناپذیر بودن میزان استقبال از اوراق بدهی و عدم آشنایی با مزایای این نوع از تامین مالی، تقریبا تامین مالی از این طریق انجام نمی‌دهند و بازار بدهی در ایران معطوف به تامین مالی دولتی به عنوان کم‌ریسک‌ترین نهاد است.بسط و گسترش فعالیت موسسات رتبه‌بندی با فعالیت کارشناسی و دوری از آفت‌هایی نظیر جهت‌گیری‌های غیرتخصصی براساس منافع کوتاه‌مدت می‌تواند حضور شرکت‌ها و نهادهایی نظیر شهرداری‌ها در بازار بدهی را هرچه بیشتر و استفاده از این بستر بکر را امکان‌پذیرتر کند.