از فرودگاه ژرمن‌ها تا فرودگاه‌های ایران
یک ماه پس از ادعای معاون رییس‌جمهور درباره فرودگاه‌های ایران وآلمان، دیروز خبرگزاری دولتی «ایرنا» در گزارشی «مستند» ناکارآمدی یا غیراقتصادی بودن 11 فرودگاه کشور را روایت کرد. البته پیش از این و طی سال‌های گذشته«تعادل» در گزارش‌های متعدد، تعداد، وضعیت و اقتصادی بودن یا نبودن فرودگاه‌های مختلف کشور را بررسی کرده است.
به گزارش «تعادل»، میثم لطیفی، معاون رییس‌جمهور در یک مصاحبه تصویری در روزهای نخست مرداد ماه سال جاری گفته بود: «آلمان فقط ۵ فرودگاه دارد ولی ما ۵4 فرودگاه داریم.» این اظهارات بازتاب زیادی در رسانه‌های داخلی کشور داشت و برخی از این رسانه‌ها در واکنش به اظهارات لطیفی نوشتند: «این ادعا در حالی مطرح شده که کشور آلمان بیش از ۶۲ فرودگاه فعال و ۳۰ فرودگاه نظامی دارد.» اما فارغ از مقایسه‌ای که با کشور آلمان صورت گرفته است، توجه به این نکته بسیار ضروری است که تعداد انگشت شماری از فرودگاه‌های کشور به معنای واقعی «فعال» و به عبارتی در هفته میزبان تعداد معینی پرواز و مسافر یا بار هستند و از میان آنها، تعداد کمتری سودده و اصطلاحا اقتصادی هستند.
هم‌اکنون، مجموع فرودگاه‌های قابل بهره‌برداری ساخته شده در کشور، ۸۹ فرودگاه است. 60 فرودگاه فعال مسافری در کشور وجود دارد که ۵۴ فرودگاه آن ملکی و متعلق به شرکت فرودگاه‌ها است و ۶ فرودگاه فعال دیگر متعلق به نیروهای مسلح یا سازمان‌های مناطق آزاد هستند. اگرچه هم‌اکنون از 89 فرودگاه کشور تنها 60 فرودگاه فعال هستند، اما در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ تصریح شده که تا آن زمان تعداد فرودگاه‌های کشور باید به ۹۹ فقره برسد درحالی که لزوم زیرساخت‌های اقتصادی، فنی، ناوبری، ایمنی، حفاظت، ناوگان و همچنین تقاضای سفر به این فرودگاه‌ها در برنامه‌های کلان دیده نشده است. آنگونه که عباس آخوندی، وزیر راه و شهرسازی دولت یازدهم و یک ساله اول دولت دوازدهم در خرداد سال 1395 اعلام کرده بود، «در کشور 67 فرودگاه وجود دارد که از این تعداد 54 فرودگاه فعال هستند.» به این ترتیب، در اولین گام شاهدیم که 13 فرودگاه کشور (و به عبارتی 39 فرودگاه) کلا غیر فعال هستند. با این حال، بررسی‌های نشان می‌دهد، از میان فرودگاه‌های فعال کشور، کمی بیش از تعداد انگشتان دو دست، سودده هستند و تعداد مسافر و بار قابل توجهی در سال میزبانی می‌کنند. اما برخی فرودگاه‌های نیمه تعطیل مربوط به استان‌های هم‌جوار تهران است که به دلیل نزدیکی به پایتخت اساساً سفر هوایی توجیه اقتصادی نداشته و مردم ترجیح می‌دهند با هزینه کمتر از سیستم حمل‌ونقل جاده‌ای یا ریلی استفاده کنند، هرچند که راه‌اندازی پرواز به دیگر نقاط کشور در این فرودگاه‌ها دارای توجیه خواهد بود.
به عبارت روشن‌تر، از میان 54 فرودگاه کشور که تحت نظارت شرکت فرودگاه‌ها فعالیت می‌کنند تنها چند فرودگاه از جمله فرودگاه‌های بین‌المللی مهرآباد، مشهد، شیراز و امام خمینی (ره) اقتصادی و سودده محسوب می‌شود و درآمد این فرودگاه‌ها هزینه آنها را پوشش می‌دهد، اما هزینه‌های سایر فرودگاه‌های کشور از محل درآمد فرودگاه‌های اقتصادی و منابع شرکت فرودگاه‌های کشور اداره می‌شود تا فعالیت آنها ادامه داشته باشد و این مناطق از داشتن فرودگاه محروم نشوند زیرا در غیر این صورت، شاهد تعطیلی اکثر فرودگاه‌های کشور هستیم. به گزارش «تعادل»، بر اساس داده‌های منتشره در سال 1395، 80 درصد فعالیت‌های پروازی مربوط به 9 فرودگاه است و مابقی فرودگاه‌ها (۵۱ فرودگاه) تنها ۲۰ درصد فعالیت صنعت هوانوردی تجاری کشور را به خود اختصاص می‌دهند. فرودگاه‌های شاهرود، سمنان، داراب، کلاله و... از جمله فرودگاه‌هایی هستند که به دلیل کمبود ناوگان، پروازی در آن انجام نمی‌شود، ولی این فرودگاه‌ها دارای نیرو هستند و هزینه نگهداری آنها، بار مالی زیادی بر حمل و نقل هوایی تحمیل می‌کنند. 9 فرودگاه با مجوز بین‌المللی، 25 فرودگاه دارای مرز هوایی و 20 فرودگاه داخلی فعالیت می‌کند که فرودگاه‌های بین‌المللی مهرآباد، امام‌خمینی (ره)، هاشمی‌نژاد مشهد، بندرعباس، تبریز، زاهدان، شیراز و یزد، فرودگاه بین‌المللی کشور است. فرودگاه‌های آبادان، اراک، اردبیل، ارومیه، اهواز، بجنورد، بم، بندرلنگه، بوشهر، بیرجند، خرم‌آباد، رشت، رفسنجان، زنجان، ساری، سبزوار، سنندج، سیرجان، شهرکرد، کرمان، کرمانشاه، لارستان، گرگان، لامرد و همدان، 25 فرودگاه مرز هوایی ایران هستند.
فرودگاه‌های ابوموسی، ایرانشهر، ایلام، پارس‌آباد مغان، جهرم، جیرفت، خوی، داراب، رامسر، زابل، زرقان، سراوان، سمنان، سهند، شاهرود، طبس، فسا، کلاله، نوشهر و یاسوج ۲۰ فرودگاهی هستند که فقط پروازهای داخلی در آنها برقرار است.
براساس گزارش شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، تنها فرودگاه‌های امام‌خمینی (ره)، مهرآباد، شهید هاشمی‌نژاد مشهد و کیش فرودگاه‌های سودده هستند و فرودگاه‌های اصفهان، شیراز، تبریز و اهواز هم فرودگاه‌های سر به سر از نظر درآمد و هزینه محسوب می‌شوند و مابقی فرودگاه‌ها یا همواره زیانده هستند یا در مرز زیانده بودن قرار دارند.
ماجرای فرودگاه‌های بدون مسافر
آنگونه که «ایرنا» از وضعیت 11 فرودگاه گزارش کرده است، ساخت فرودگاه‌ها با فشار مقامات محلی و بی‌توجهی به آمایش سرزمین، چالش جدی نظام اقتصادی کشور است؛ وجود فرودگاه‌های بدون مسافر و زیانده، تبدیل فرودگاه به مرکز اسقاط هواپیما و مزاحمت‌های کوه بزرگ در کنار فرودگاه، شواهد ساخت فرودگاه‌های سفارشی و بدون توجه به آمایش سرزمین هستند. توسعه صنعت هوایی با وجود همه مزیت‌هایی که داراست با محدودیت‌ها و چالش‌هایی نیز مواجه است. مهم‌ترین دغدغه توسعه صنعت هوایی، گران بودن این صنعت است. به دلیل اجبار در رعایت استانداردهای بین‌المللی، ساخت فرودگاه بسیار هزینه‌بر بود و همچنین تامین هواپیما و انجام پرواز نیز هزینه زیادی را تحمیل می‌کند. انتشار اخبار مربوط به تعطیلی برخی شرکت‌های هوایی در کشورهای مختلف و اخراج کارکنان، نشان‌دهنده اهمیت مسائل اقتصادی و سودآور بودن توسعه صنعت هوایی است. اکنون در همه کشورها پذیرفته شده است که در صورت زیانده بودن و عدم توجیه اقتصادی یک فرودگاه یا شرکت هوایی، آن شرکت یا فرودگاه تعطیل شود.
با وجود هزینه زیاد ساخت فرودگاه، در سال‌های گذشته شاهد ساخت و راه‌اندازی فرودگاه‌هایی در کشور بوده‌ایم که با اعمال فشار مقامات محلی و نمایندگان مجلس کلنگ زنی شده و به بهره‌برداری رسیده‌اند. در زمان ساخت و راه‌اندازی این فرودگاه‌ها، تبلیغات گسترده‌ای درباره اهمیت این فرودگاه‌ها و نقش آنها در توسعه استان یا شهرستان محل ساخت، انجام می‌شود، به‌طوری که این تصور ایجاد می‌شود که شهرهای دارای فرودگاه به یک‌باره به بهشت تبدیل شده و چهره آنها دگرگون خواهد شد، اما پس از گذشت چند ماه از افتتاح، واقعیت ماجرا آشکار می‌شود. به تدریج مشخص می‌شود که این فرودگاه‌ها که برای ساختشان، هزینه‌های هنگفتی صرف شده، در جای اشتباهی ساخته شده‌اند. نبود مسافر و عدم تمایل شرکت‌های هوایی برای برقراری پرواز به این فرودگاه‌ها نشان می‌دهد که در ساخت این فرودگاه‌ها به آمایش سرزمین و توجیه اقتصادی پروژه توجهی نشده است. بدین‌ترتیب سرمایه‌های کلان ملی که می‌توانست در پروژه‌های اولویت‌دار و مفیدی صرف شود، در این فرودگاه‌های بی‌مسافر، فریز شده و نابود می‌شود.
در گزارش مستند و مفصل ایرنا، وضعیت فرودگاه‌های همدان، بافق، گناباد، کلاله، بخش مسافری فرودگاه پیام، اراک، بیرجند، خرم آباد، بجنورد، قم، و شاهرود بررسی شده‌اند. فرودگاه‌های که همگی از نداشتن مسافر رنج می‌برند و در برخی موارد جانمایی نامناسب آنها در کنار موانع طبیعی منجر به ناکارآمدی شده است.
