کوچ اجباری با چاشنی بحران اقتصادی و اجتماعی
هزینه احیای دریاچه ارومیه کمتر از هزینه خشک شدن آن است
گلی ماندگار|
دریاچه ارومیه زمانی یکی از قطب‌های بزرگ گردشگری در ایران به شمار می‌رفت. اما حالا این دریاچه روزهای آخر حیات خود را طی می‌کند و دیگر چیزی از آن باقی نمانده است. این در حالی است که قرار بود 600 میلیون متر مکعب آب از کانی سیب به دریاچه ارومیه انتقال داده شود اما مساله اینجاست که هنوز تونل کانی سیب آماده نشده تا آب منتقل شود؛ از سوی دیگر تصفیه‌خانه‌های ارومیه و تبریز آماده شده تا ١٠٠ میلیون مترمکعب آب وارد دریاچه ارومیه شود. این تعلل‌ها و اما و اگرها تنها به خشک شدن دریاچه ارومیه نمی‌انجامد، به از بین رفتن زیست میلیون‌ها انسان در شهرهای اطراف این دریاچه نیز منتهی خواهد شد. اتفاقی که دیر یا زود رخ می‌دهد و کسی هم دیگر کاری نمی‌تواند انجام دهد، در واقع همانطور که از سال‌ها پیش در مورد کم آب شدن دریاچه ارومیه هشدار داده شد اما هیچ‌کس به فکر جلوگیری از آن نیفتاد حالا هم کسی به این فکر نمی‌کند که اگر این دریاچه کاملا خشک شود چه بر سر اقلیم اطراف آن خواهد آمد. حالا ماجرا به جایی رسیده که هر مسوولی سعی دارد توپ را به زمین مسوول دیگری بیندازد و از زیر بار این اتفاق تلخ شانه خالی کند. یک روز این ماجرا را به تغییر اقلیم ربط می‌دهند، روز دیگر تقصیر را به گردن وزارت نیرو می‌اندازند و روز دیگر هم از آماده نبودن
زیر ساخت‌ها برای انتقال آب به دریاچه ارومیه سخن می‌گویند، در حالی که هیچ کدام این اما و اگرها و عذر و بهانه‌ها چاره کار نیست و دریاچه ارومیه عنقریب است که خشک شود و تمام اقلیم اطراف آن به دلیل توفان‌های نمک خالی از سکنه شده و بحرانی تازه را به وجود بیاورد.
احیای ارومیه در نامه‌نگاری‌های اداری
در حالی که به گفته کارشناسان محیط زیست زمان زیادی برای احیای دریاچه ارومیه باقی نمانده و باید هر چه سریع‌تر در این زمینه اقدامی صورت بگیرد. معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست دلیل اصلی روند خشک شدن دریاچه ارومیه را تغییر اقلیم دانست و گفت: اما متاسفانه تغییر کاربری هم به عادت تبدیل شده است. علی سلاجقه در نشست خبری به مناسبت هفته دولت افزود: با توجه به روند تغییر اقلیم که در حال رخ دادن است، باید خود را با این شرایط سازگار کنیم و روند تغییر کاربری‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مدیریت شود. در این بخش وزارت جهاد کشاورزی باید با جدیت ورود کند تا کشت جایگزین صورت گیرد و از تولید محصولات آب‌بر جلوگیری شود. او ادامه داد: با توجه به اهمیت احیا و حفظ دریاچه ارومیه، نامه‌ای به معاون اول رییس‌جمهوری ارسال و شرایط دریاچه و لزوم احیای آن را در هفت بند تعیین کردیم. شرایط سازگاری با تغییر اقلیم می‌تواند تا حد زیادی مشکل را برطرف کند، در دولت قبلی و از زمان ایجاد ستاد احیای دریاچه ارومیه اقدامات سخت افزاری زیادی با هزینه‌های هنگفتی صورت گرفته است که باید در این دولت تلاش کنیم تا به پایان برسد و این هزینه‌ها نتیجه بخش باشد. از روزی که ستاد احیای دریاچه ارومیه شکل گرفت، متاسفانه اراضی زیر کشت افزایش یافته است که این با رسالت ستاد تناقض دارد. سلاجقه افزود: بحث بعدی ما با وزارت نیرو است تا حقابه دریاچه را بدهد اما مشکلی که در روند آزادسازی حقابه وجود دارد این است که در روند جاری‌سازی حقابه، آب در مسیر منحرف می‌شود و به تالاب نمی‌رسد از این رو در تلاشیم تا راهکارهایی ارایه دهیم که حقابه مستقیم به تالاب برسد و در تلاشیم تا این روند برای تالاب‌های دیگر هم اجرا شود.
خشکی دریاچه ارومیه بحرانی‌ترین مساله محیط زیستی ایران
بر اساس گزارش مرکز مطالعات ایران که با عنوان «مساله آب در ایران» منتشر شده، این کشور در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار داشته و با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و میانگین سالانه 242 میلی‌متر بارندگی با مشکلات عدیده آبی و زیستی مواجه است. در حالی که 91 درصد از ظرفیت آبی ایران در کشاورزی و 2 درصد در صنعت استفاده می‌شود، 11 استان این کشور با جمعیت 37 میلیون نفری با کمبود آب مواجه هستند. علاوه بر دریاچه ارومیه که اصلی‌ترین مساله محیط زیستی فعلی این کشور است دریاچه‌هایی مانند گاوخونی، بختگان، انزلی و هامون نیز به دلایلی مانند افزایش جمعیت، استفاده بیش از حد آب در بخش‌های کشاورزی و صنعت، کاهش بارندگی، تبخیر زیاد و تغییرات اقلیمی در معرض خشکی هستند. طبق آخرین گزارش‌ها، 95 درصد دریاچه ارومیه که با اکوسیستم خود از اهمیت بین‌المللی برخوردار بوده و در فهرست «ذخایر زیست کره یونسکو» قرار دارد، خشک شده است. این وضعیت نه تنها برای حوضه دریاچه بلکه برای حوضه آبریز آن نیز خطرناک است. همچنین علاوه بر ایران کشورهای اطراف مانند ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و عراق به دلیل احتمال بالای انتقال مقادیر بالای نمک موجود در دریاچه خشک شده با خطر خشکی اراضی حاصلخیز و بیمارهای تنفسی روبرو هستند.
خشک شدن دریاچه ارومیه و مهاجرت اجباری از منطقه
اما نکته دیگری که بسیاری از کارشناسان حوزه محیط زیست در مورد عواقب خشک شدن دریاچه ارومیه به آن اشاره می‌کنند، خطر مهاجرت اجباری از منطقه است، مساله‌ای که باعث شده هم از لحاظ اقتصادی، هم اجتماعی و هم حتی سیاسی به معضلی تازه تبدیل شود. این مهاجرت‌های اجباری می‌تواند عواقب بسیار بدی برای اقتصاد داشته باشد، از سوی دیگر در هم آمیختگی‌های فرهنگی و اجتماعی نیز می‌تواند بحران‌های تازه‌ای را در این زمینه به وجود بیاورد. خسرو دیلمقانی، جامعه شناس در این باره به «تعادل» می‌گوید: اگر دریاچه ارومیه به‌طور کامل خشک شود، فقط یک مساله محیط زیستی نیست که گریبان کشور را می‌گیرد، بلکه بحران‌های اقتصادی و اجتماعی نیز افزایش چشمگیری خواهند داشت. به گفته کارشناسان محیط زیست خشک شدن کامل این دریاچه باعث می‌شود تا کیلومترها دیگر امکان زندگی در اطراف این دریاچه از بین برود، توفان‌های نمک تمامی مزارع و کشاورزی این منطقه را نابود می‌کنند، موج عظیمی از مهاجرت به سمت شهرهای دیگر به راه می‌افتد و اغلب هم می‌خواهند در شهرهایی مانند تهران یا دیگر شهرهای بزرگ کشور سکنی گزینند که البته ظرفیت شهرها هم در این زمینه و پذیرش مهاجران تازه موضوعی است که باید مورد بحث قرار بگیرد. از سوی دیگر مشکلات اقتصادی بسیاری نیز به وجود می‌آیند، افرادی که کار و زندگی شان را از دست داده‌اند و قرار است در یک شهر تازه زندگی جدیدی را شروع کنند، با انواع و اقسام مشکلات مواجه می‌شوند. این کوچ اجباری می‌تواند به تورم در زمینه مسکن و حتی اقلام خوراکی دامن بزند. او می‌افزاید: بی‌شک آنچه در این بین از کنترل خارج می‌شود میزان حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ است، اتفاقی که همین الان هم در حال رخ دادن است و در شرایطی مثل کوچ اجباری و خالی شدن جمعیت از چندین شهر و هجوم آنها به سوی شهرهای قابل سکونت، اختلالات زیادی را در جامعه ایجاد می‌کند. در حال حاضر هم اختلاط فرهنگی در حاشیه شهرها یکی از مشکلاتی است که بارها و بارها در مورد آن هشدار داده شده و در چنین شرایطی اوضاع وخیم‌تر هم می‌شود. در واقع هرج و مرجی به وجود می‌آید که کنترل آن نمی‌تواند بسیار ساده و پیش پا افتاده باشد.
افزایش تورم؛ افزایش فقر
پرویز دولتی، کارشناس اقتصادی نیز در مورد عواقب اقتصادی کوچ اجباری از شهرهایی که در اطراف دریاچه ارومیه قرار دارند به دلیل خشکی این دریاچه و غیر قابل سکونت شدن منطقه به «تعادل» می‌گوید: همین الان هم ما با پدیده کوچ اجباری در اکثر شهرها مواجه‌ایم، افرادی که دیگر توان تامین هزینه‌های زندگی در شهرهای بزرگ را ندارند به ناچار راهی حاشیه شهرها می‌شوند، حالا در نظر بگیرید که چند میلیون نفر دیگر هم به دلیل شرایط اقلیمی ناچار به ترک خانه و کاشانه خود شوند، شغل خود را از دست بدهند، سرمایه‌ای نداشته باشند، با مشکلاتی اینچنین بخواهند در شهری دیگر زندگی خود را ادامه دهند، از هم گسیختگی اقتصادی و فرهنگی نتیجه چنین اتفاقی خواهد بود. در واقع همین امر می‌تواند به افزایش تورم در شهرهای دیگر دامن بزند. همین حالا بسیاری از خانواده‌ها از پس تامین هزینه‌های مسکن بر نمی‌آیند و در صورت بروز چنین اتفاقی تعداد افرادی که توان پرداخت این هزینه‌ها را ندارند بیش از پیش افزایش پیدا می‌کند. او اظهار می‌دارد: کوچ اجباری نتیجه از بین رفتن صنعت، کشاورزی و ... است، از بین رفتن این موارد هم یعنی دامن زدن به فقر و افزایش مشکلات اقتصادی در کشوری که هم‌اکنون هم با مشکلات کلانی در این رابطه دست و پنجه نرم می‌کند. این کارشناس اقتصادی می‌افزاید: هزینه‌ای که برای احیای دوباره دریاچه ارومیه لازم است قطعا بیشتر از هزینه‌ای نیست که خشک شدن آن به کشور تحمیل می‌کند. مشکلات اقتصادی افزایش چشمیگری پیدا می‌کنند و در این بین آمار جرم و جنایت هم افزایش پیدا خواهد کرد. به‌طور خلاصه تعداد افرادی که با نابرابری‌های اقتصادی مواجه می‌شوند افزایش چشمگیری خواهد داشت و البته این مساله هم می‌تواند عواقب ناخوشایندی برای جامعه به همراه داشته باشد.
