اقتصاد اروپا در آستانه فصل سرد

هرچند در روزهای ابتدایی حمله روسیه به اوکراین، بسیاری از تحلیل گران گمان می‌کردند که این جنگ کوتاه‌مدت خواهد بود یا با توقف حملات روسیه یا با تسلیم شدن کی‌یف به پایان خواهد رسید اما با گذشت چند ماه از آغاز این نبرد، هیچ چشم‌انداز دقیقی برای رسیدن به آتش بس وجود ندارد. هرچند مسکو توانسته بخش‌هایی از اوکراین را به خاک خود متصل کند و حتی از برگزاری همه پرسی برای پیوستن به روسیه در این مناطق سخن می‌گوید اما اوکراین نیز در هفته‌های گذشته بیکار ننشسته و بخش‌هایی از خاک خود را از دست سربازان روس خارج کرده است. دو طرف می‌گویند هیچ یک از مقدمات آغاز گفت‌وگوها برای آتش بس فراهم نیست و از این رو تمام طرح‌هایی که از سوی دولت‌های مختلف ارایه شده نیز بدون رسیدن به هیچ یک از اهداف خود به بن بست رسیده‌اند. در کنار تغییرات سیاسی که این جنگ در ماه‌های گذشته به وجود آورده، اوضاع اقتصادی جهان نیز به شکل جدی تغییر پیدا کرده است. اروپا و امریکا پس از آغاز این حمله، روسیه را تحریم کردند که اصلی‌ترین نتیجه آن، افزایش قیمت انرژی در جهان بود. هرچند اروپا توانسته قیمت گاز را در آستانه آغاز فصل سرد مدیریت کند اما از دست رفتن یکی از منابع اصلی واردات گاز باعث شده تردیدهای زیادی در این زمینه ایجاد شود. از طرف دیگر، با توجه به اینکه روسیه و اوکراین از اصلی‌ترین تامین‌کنندگان غلات و به‌طور خاص گندم جهان به شمار می‌روند، افزایش قیمت مواد غذایی نیز باعث شده تورمی کم سابقه در ماه‌های گذشته، بسیاری از کشورهای اروپایی و حتی شرقی را تحت تاثیر خود قرار دهد. هرچند با گذشت چند هفته از آغاز این نگرانی‌ها، به نظر می‌رسد ابعاد بحران اقتصادی به آن حدی که در ابتدا پیش‌بینی می‌شد نیست اما جدیدترین بررسی‌های اکونومیست نشان می‌دهد که شرایط تغییر کرده است. به نظر می‌رسد روسیه توانسته اقتصاد خود را در برابر مشکلات مقاوم کند اما همچن ان درباره ادامه مسیر اروپا، شک و تردیدهایی وجود دارد، هرچند بحران‌های بزرگ روسیه همچنان پابرجا هستند. تحریم‌های غرب که در پاسخ به حمله ولادیمیر پوتین به اوکراین آغاز شد، به چشم‌انداز بلندمدت روسیه آسیب رسانده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که مسدود کردن نهمین اقتصاد بزرگ جهان از دسترسی به فناوری و تخصص خارجی، پتانسیل رشد آن را تا نصف کاهش داده است. تولید نفت و گاز، رگ حیاتی اقتصاد روسیه، ۳ درصد کمتر از پیش از حمله است و ممکن است پس از اجرایی شدن تحریم‌های اروپایی در ابتدای سال، کاهش بیشتری پیدا کند. لیام پیچ از مشاوران کپیتال اکونومیکس می‌گوید در شش ماه اول جنگ بین ۲۵۰ تا ۵۰۰ هزار روس از کشور گریخته‌اند که تعداد زیادی از آنها در روسیه دارای تحصیلات عالی و دستمزد بالا بوده‌اند. تصمیم اخیر پوتین برای راه‌اندازی بسیج نسبی ضربه اقتصادی بزرگ‌تری وارد کرده است. در حالی که مردم دوباره نگران آینده کشور هستند، این تصمیم هجوم بانکی کوچکی ایجاد کرد. بر اساس برآوردهای ما، روس‌ها در ماه سپتامبر ۱۴ میلیارد دلار از سپرده‌های روبلی خارج کردند که تقریبا یک سوم بیشتر از ماه فوریه است. حدود ۳۰۰ هزار روس دیگر احتمالا فرار کرده‌اند این مساله بر کاهش بیشتر نیروی کار دامن می‌زند و در نتیجه تورم را تشدید می‌کند. تورم اصلی به‌شدت از اوج خود کاهش یافته اما فشار قیمت در بخش خدمات نیروی کاربر در حال بدتر شدن است. با وجود این مشکلات، رکود احتمالا اکنون به پایان رسیده است. بسیاری به داده‌های رسمی تولید ناخالص داخلی شک دارند، اما می‌توان از طیف وسیعی از منابع فعال بودن را احساس کرد. بانک گلدمن ساکس یک «شاخص فعالیت جاری» تولید می‌کند که وضعیت اقتصادهای جهان را ماه به ماه دنبال می‌کند. همانطور که در نمودار زیر مشخص است، داده‌ها حاکی از آن است که فعالیت روسیه زنده‌تر از سایر کشورهای بزرگ اروپایی است. یک شاخص هزینه‌های انجام شده که توسط بانک روسی اسبربانک اندازه‌گیری می‌شود، به دنبال فرمان بسیج متزلزل شد، اما از آن زمان افزایش یافته است. تولید در صنعت خودرو که چند ماه پیش عملا به صفر رسیده بود نیز بازگشته و نشان می‌دهد که تولیدکنندگان از خارج از غرب مواد اولیه خود را تامین کرده‌اند. از نظر دلار، واردات ماهانه کالاهای روسیه در حال حاضر تقریبا به‌طور قطع از میانگین سال گذشته فراتر رفته است. صندوق بین‌المللی پول در پیش‌بینی‌های اخیر خود چشم‌انداز روسیه برای سال ۲۰۲۲ را ارتقا داد. در ماه آوریل تصور بر این بود که تولید ناخالص داخلی روسیه ۸.۵ درصد کاهش خواهد یافت. اکنون انتظار کاهش ۳.۴ درصدی را دارد. این موضوع جای شگفتی ندارد، اما قابل مدیریت است. در واقع، داده‌ها نشان می‌دهد که روسیه می‌تواند هزینه‌های نظامی خود را حفظ کند. در ماه سپتامبر، دولت پیش‌نویس بودجه‌های سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ را ارایه کرد. به گفته الینا ریباکووا از گروه صنعتی موسسه مالی بین‌المللی، این امر حاکی از افزایش زیادی در هزینه‌های مربوط به جنگ در سال‌های آینده است، به ویژه در مساله «امنیت» داخلی. با اجتناب از فروپاشی اقتصادی، آقای پوتین انتظار دارد که در داخل و خارج از کشور هزینه‌ها دو برابر شود. در کنار روسیه، چین نیز شرایط اقتصادی بهتری را تجربه می‌کند. چین روز دوشنبه گزارش داد که تولید ناخالص داخلی سه ماهه سوم چین نسبت به سال گذشته ۳.۹ درصد رشد داشته که بالاتر از انتظارات است. این اطلاعات در ابتدا برای انتشار در هجدهم اکتبر تنظیم شده بود اما در اواخر اکتبر بدون هیچ توضیحی به تعویق افتاد تا بیستمین کنگره ملی حزب کمونیست از ۱۶ تا ۲۲ اکتبر برگزار شود. اما آمارهای رسمی امروز دوشنبه یعنی دقیقا یک روز پس از تثبیت قدرت شی جین پینگ نشان داد که رشد رسمی ۳.۹ درصدی سه ماهه سوم در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته به ثبت رسیده که در عین حال نسبت به سه ماهه دوم هم ۰.۴ درصد رشد داشته و بر این اساس رشد سالانه به ۳ درصد رسید.

در امریکا نیز هرچند شرایط تا حدی کنترل شده اما به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌ها، به حوزه مسکن اختصاص خواهد داشت. با نجات مکرر اقتصاد در ۱۵ سال گذشته، اکثر دولت‌های غربی وسوسه می‌شوند که دوباره به کمک بیایند. در امریکا ترس از فاجعه مسکن باعث شده است که برخی از فدرال رزرو بخواهند سرعت افزایش نرخ بهره حیاتی خود را کاهش دهد. بر اساس گزارش‌ها اسپانیا در حال بررسی محدود کردن پرداخت‌های فزاینده وام مسکن است و مجارستان این کار را قبلا انجام داده است و همزمان باید انتظار داشته باشیم که این سیاست از سوی کشورهای بیشتری دنبال شود. این می‌تواند بدهی‌های دولت‌ها را بیش از پیش افزایش دهد و این ایده را تشویق کند که مالکیت خانه یک شرط‌بندی یک طرفه است که توسط دولت حمایت می‌شود و همچنین کمک چندانی به حل مشکلات اساسی که بازارهای مسکن کشورهای ثروتمند را متلاشی می‌کند نخواهد داشت چرا که بسیاری از آنها ناشی از مداخله نادرست و بیش از حد دولت است، از یارانه‌های وام مسکن و مالیات‌های انحرافی گرفته تا قوانین برنامه‌ریزی طاقت فرسا. با پایان یافتن دوران نرخ‌های بهره پایین، بحران قیمت مسکن در راه است و هیچ تضمینی برای بازار مسکن بهتر در پایان وجود ندارد. سردی هوا، احتمالا یکی از اصلی‌ترین چالش‌های دولتمداران اروپایی در هفته‌های آتی خواهد بود و نحوه عبور از آن نشانه مهمی را به اقتصاد جهان مخابره خواهد کرد. اگر اروپا بتواند بدون نیاز به روسیه، زمستان را پشت سر بگذارد، احتمالا دولت پوتین باید خود را برای فشارهایی تازه نیز آماده کند اما اگر شرایط متفاوت شود، شاید همه‌چیز از جمله سرنوشت جنگ روسیه و اوکراین نیز متفاوت نوشته شود.