تغییرات یارانه‌ای از دی ماه آغاز می‌شود؟

با وجود گذشت بیش از شش ماه از آغاز اصلاحات یارانه‌ای دولت، هنوز مشخص نیست که نقطه پایان این برنامه کجا خواهد بود و در نهایت یارانه در قالب طرحی بلندمدت به چه شکل اجرایی می‌شود. در هفته‌های گذشته مقامات مختلف دولتی، توضیحاتی را در رابطه با آینده یارانه و کالابرگ ارایه کرده‌اند اما تا زمانی که این اقدامات به مرحله اجرای نهایی نرسد، نمی‌توان با قاطعیت درباره ابعاد آن سخن گفت. در شرایطی طبق برنامه مجلس بنا بود دولت تنها دو ماه یارانه را به شکل نقدی پرداخت کند و پس از آن، یارانه به کالابرگ تبدیل شود اما از اردیبهشت تا آذر ماه، هیچ خبری از برنامه دولت نشد تا جایی که برخی گمانه‌زنی‌ها از احتمال کنار رفتن طرح کالابرگ سخن می‌گفتند. با این وجود اما در هفته‌های گذشته دولت اعلام کرد که طرح را دنبال می‌کند و آن طور که صولت مرتضوی - وزیر کار - اعلام کرد کالابرگ می‌آید اما نه به شکل قطعی که صرفا به عنوان یکی از گزینه‌های مردم. یعنی یارانه بگیران می‌توانند انتخاب کنند که آیا یارانه نقدی می‌خواهند یا ترجیح می‌دهند اعتباری برای خرید کالاهای اساسی دریافت کنند. به نظر می‌رسد این تصمیم پس از آن گرفته شد که ارزیابی‌ها نشان داد بخش‌هایی از جامعه نگاه مثبتی به توزیع کالابرگ ندارند. هرچند پرداخت اعتبار خرید کالا در بلندمدت به نفع مردم خواهد بود زیرا با توجه به نرخ فعلی تورم، در بلندمدت قدرت خرید یارانه 300 و 400 هزار تومانی فعلی کاهش خواهد یافت اما با توجه به محدود شدن گزینه‌ها در خرید کالابرگی برخی از مردم ترجیح می‌دهند یارانه خود را به شکل نقدی دریافت کنند. حالا بر اساس توضیحاتی که یکی از مسوولان وزارت کار داده، این نوع از یارانه به شکل آزمایشی در استان هرمزگان اجرایی خواهد شد و پس از مشخص شدن ابعاد مختلف طرح، این نوع یارانه در دیگر استان‌ها نیز به مرحله اجرا می‌رسد. مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات رفاه ایرانیان با بیان اینکه دولت برای اعمال سیاست‌های حمایتی خود نیاز به بستر فنی فراگیر و یکپارچه داشت، گفت: شکل‌گیری شبکه ملی اعتبار بر اساس سیاست‌های عدالت‌محور بخش دولت مردمی به عنوان بستری مناسب برای مدیریت و اختصاص تمامی اعتبارهای حمایتی بر اساس هر کد ملی را در دستور کار قرار داد. فرداد، یکی از کاربردهای این سامانه را اجرای طرح کالابرگ الکترونیک دانست که در حال پیاده‌سازی مقدمات اجرا در استان هرمزگان است. مدیرعامل شرکت فناوری اطلاعات رفاه ایرانیان در تشریح اهداف این طرح اظهار کرد: دولت به منظور تقویت سلامت غذایی خانوارها این امکان را برای آنها ایجاد می‌کند که به اعتبار یارانه بتوانند یک ماه زودتر کالاهای اساسی را خریداری کنند. این امر ضمن حمایت از سبد غذایی خانوار موجب پیاده‌سازی سامانه در گستره کشور و استان مربوطه می‌شود. وی گفت: این امکان برای تمام جامعه یارانه‌بگیر استان هرمزگان پس از اطلاع‌رسانی از سوی رسانه‌های کشوری و استانی فعال خواهد شد و نیاز به هیچ اقدامی نیست. فرداد با بیان اینکه هرمزگانی‌ها می‌توانند با مراجعه به فروشگاه‌های مجاز نسبت به استفاده از این اعتبار در خرید اقلام اساسی استفاده کنند، افزود: خرید اقلام اساسی به صورت نقد و اعتباری است یعنی مقدار مشخصی از قیمت کالا از محل اعتبار اختصاص داده شده پرداخت می‌شود و خریداران باید مابقی مبلغ را با استفاده از کارت بانکی یا به صورت نقدی پرداخت کنند. مدیرعامل شرکت رفاه ایرانیان با تأکید مجدد بر اختیاری‌ بودن شرکت در این طرح و استفاده از این اعتبار، گفت: استفاده از اعتبار از طریق تمامی کارت‌های بانکی به نام سرپرست خانوار، امکان‌پذیر خواهد بود و در مورد کالاهای مشمول طرح نیز الزامی به خرید یک نشان تجاری مشخص نیست و افراد می‌توانند از گروه کالایی اعلام شده و از هر نشان تجاری دلخواه، خرید خود را انجام دهند. 

وی اظهار کرد: شرکت در این طرح برای فروشندگان نیز اختیاری است و چهار صنف خواروبار، لبنیات، پروتئین و فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌توانند با مراجعه به نرم‌افزارهای بازار و مایکت یا از طریق سایت sfara.ir نسبت به نصب برنامه شما (فارا) و ثبت‌نام از قسمت پنل فروشنده در این طرح اقدام کنند. فرداد افزود: با توجه به تأکید وزیر محترم رفاه، این طرح برای یارانه‌بگیران اختیاری است و پس از اعلام رسمی می‌توانند از مزایای آن بهره‌مند شوند. بر این اساس یارانه نقدی هیچ استانی قطع نمی‌شود. هرچند وزیر کار با قاطعیت گفته که کالابرگ اختیاری خواهد بود اما با توجه به دشواری مدیریت دوگانه در توزیع یارانه و تغییرات قیمتی کالاهای اساسی که در فهرست کالابرگ قرار می‌گیرند، شاید در بلندمدت مدیریت همزمان این دو حوزه برای دولت دشوار شود. طراحی مسیری برای اعتراض یا جابه‌جایی یارانه بگیران در ماه‌های بعد نیز می‌تواند چالش دیگری باشد که باید دید دولت آن را چگونه نهایی خواهد کرد. در کنار کالاهایی که ارز 4200 تومانی آنها حذف شد، سرنوشت یارانه نان نیز همچنان محل بحث است. هرچند دولت اعلام کرده که لااقل فعلا برنامه‌ای برای افزایش قیمت نان وجود ندارد اما پس از تغییراتی که در نحوه ثبت تراکنش نانواها انجام شد، حالا وزارت اقتصاد از برنامه‌ریزی برای گام‌های تازه آن خبر داده است. مشاور وزیر امور اقتصادی و دارایی با اشاره به طرح مدیریت هوشمندانه یارانه آرد و نان، اظهار کرد: فاز دوم این طرح به زودی اجرا خواهد شد که طی آن به هر نانوا متناسب با میزان نانی که پخته و فروخته و همچنین تراکنش‌هایی که در دستگاه کارتخوان ثبت شده است، به علاوه چند درصد بیشتر، آرد تخصیص داده خواهد شد. محمد جلال با اشاره به طرح مدیریت هوشمند یارانه آرد و نان، اظهار کرد: فاز نخست این طرح در اواخر اردیبهشت‌ در استان زنجان اجرا و پس از آنکه نتایج آن مشخص شد، ظرف مدت ۱۰۰ روز زیرساخت‌های آن در کشور به یک بلوغ قابل قبول رسید تا فرآیند فروش نان با ابزار جدیدی تحت عنوان کارت‌خوان هوشمند انجام شود. 

وی با بیان اینکه کارت‌خوان هوشمند اصلی‌ترین ابزار فروش نان است، عنوان کرد: در حال حاضر بیش از ۷۶ هزار نانوایی به این کارت‌خوان مجهز هستند که از این تعداد ۱۸ هزار کارت‌خوان (نانوایی) در روستاهای مختلف کشور موجود است. بر این اساس روزانه ۹.۵ میلیون تراکنش خرید نان از طرف مصرف‌کنندگان ثبت می‌شود. درواقع هدف از فاز یک طرح، مشاهده پذیر کردن زنجیره گندم، آرد و نان بوده است. جلال در ادامه در مورد میزان رشد مصرف آرد یارانه‌ای توضیح داد: آرد یارانه‌ای توزیع شده بین نانوایان به صورت طبیعی سالانه ۲.۵ درصد رشد دارد. امسال به دلیل حذف ارز ترجیحی و افزایش قیمت در بازارهای موازی، انتظار می‌رفت مصرف نان در بین مردم افزایش یابد اما آمارها نشان می‌دهد که میزان مصرف آرد در هشت ماهه سال جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد نداشته و مصرف معادل سال گذشته بوده است. دلیل آن هم ایجاد شفافیت و مشاهده‌پذیری زنجیره افرادی بود که انگیزه سوءاستفاده داشتند. جلال در ادامه از فاز دوم به عنوان متناسب‌سازی خرید آرد نانوا با عملکرد مردم یاد کرد و گفت: فاز بعد کاهش انحراف مصارف آرد یارانه‌ای است. البته دولت دو ملاحظه مهم دارد؛ اول اینکه در هیچ یک از فازهای این طرح قیمت نان آزاد نخواهد شد و دوم اینکه دولت هیچ برنامه‌ای برای سهمیه‌بندی نان ندارد؛ یعنی در واقع در اجرای این طرح قرار نیست برای مردم تغییری ایجاد شود. در واقع قرار است به جای اختصاص سهمیه به نانوا، از ظرفیت داده‌ای استفاده شود و هر نانوا بر مبنای عملکرد فروش خود از آرد یارانه‌ای بهره مند شود. وی افزود: در واقع هر میزان فروشی که در تراکنش یک نانوایی ثبت شود، مبنای خرید آرد نانوا در آینده می‌شود؛ بنابراین هیچ شخص ثالثی آرد را بین نانوایان سهمیه‌بندی نمی‌کند و فقط تلاش نانوا در عرضه نان، میزان دسترسی به آرد یارانه‌ای را تعیین خواهد کرد؛ بنابراین میزان رضایت مردم، بهره مندی نانوا از آرد یارانه‌ای و کمک هزینه دولت تاثیر دارد. البته میزان کمک هزینه نیز برای جبران افزایش هزینه‌های اجاره و دستمزد ترمیم خواهد شد. وی همچنین در مورد امکان استفاده کارت بانکی نانوا برای اتباع یا افرادی که کارت بانکی برای خرید نان ندارند، توضیح داد: قرار است استفاده از کارت بانکی نانوا طی فرآیندی به نانوایان آموزش داده شود. براین اساس نانوایان یکی از کارت‌های بانکی خود را در کارت خوان ثبت می‌کنند و چنانچه مشتری به هر دلیلی کارت بانکی نداشته باشد، می‌تواند پول نقد خود را به نانوا دهد و نانوا تراکنش را با کارت خودش ثبت کند. مشاور وزیر اقتصاد ادامه داد: البته ممکن است در این فرآیند وسوسه سوءاستفاده وجود داشته باشد، اما از آنجایی که این فرآیند داده محور است، نانوایان باید متوجه باشند که رفتار آنها مدام تحلیل می‌شود و یک رفتار غیرعادی به راحتی قابل مشاهده است. جلال با تاکید بر اینکه دولت با ایده اولیه سهمیه‌بندی نان مخالفت کرد، گفت: در ابتدا برخی تحلیلگران براین باور بودند که کشور با کمبود آرد مواجه خواهد شد اما اجرای فاز اول طرح نشان داد علی‌رغم اینکه قیمت نان تغییر نیافت و محدودیت خرید اعمال نشد، میزان نانی که در کارت خوان هوشمند ثبت و آردی که توزیع می‌شود، نسبت به میزان آرد معادل نان مصرفی مردم ۱۵ درصد کمتر از آرد توزیع شده بین نانوایان است.

به این ترتیب با رسیدن به زمستان، دولت‌ گام‌های تازه‌ای در مسیر اصلاحات یارانه‌ای برخواهد داشت. هرچند باید دید آزمایش کالابرگ در هرمزگان چه زمانی به پایان می‌رسد و آیا اساسا امکان تسری آن به سایر نقاط کشور وجود دارد یا خیر اما پس از پاییز آرام، احتمالا از دی ماه تغییراتی تازه در مسیر اجرای حمایت‌های اقتصادی در دستور کار قرار خواهد گرفت.