بورس کالا چگونه می‌تواند قیمت خودرو را کاهش دهد؟
داستان عرضه خودرو در بورس کالا این روزها به مساله مهمی نه تنها برای سهامداران خودرویی و صنایع وابسته، بلکه برای اهالی بازار سرمایه تبدیل شده است. از سوی دیگر ادامه این روند نشان‌دهنده خط مشی دولت فعلی در توجه به نظام بازار برای یکی از حاشیه‌سازترین محصولات کشور طی سال‌های اخیر است.
در این گزارش تلاش می‌کنیم با بررسی روند نرخ دلار، قیمت کارخانه محصولات خودرویی و قیمت بازار این محصولات؛ نقش بورس کالا در رفاه مصرف‌کننده را بیان کنیم و از سویی راهکار مناسب برای کاهش هرچه بیشتر التهاب در این بخش از اقتصاد را مورد واکاوی قرار دهیم.
خودروسازان بزرگ در کشور طی سال‌های گذشته همواره زیان‌ده بوده‌اند و دوقلوی سایپا و ایران خودرو به‌طور ویژه با وجود حمایت‌های گسترده دولتی، تیراژ بالای تولید و تقاضای تمام‌نشدنی خریداران، نتوانسته‌اند از سایه زیان بعضا عملیاتی خارج شوند. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در سال‌های دورتر، تفاوت قیمت کارخانه‌ای و بازار محصولات این دو خودروساز چندان چشمگیر نبوده است اما به مرور زمان و با جهش‌های متوالی نرخ ارز، کنترل قیمت کارخانه‌ای و رشد قیمت هم راستای نرخ بازاری این محصولات، فاصله زیادی بین این دو نرخ ایجاد کرده است. تفاوت قیمتی ایجاد شده طی سال‌های اخیر نه تنها نفعی برای تولیدکنندگان اصلی نداشته بلکه مصرف‌کنندگان را نیز از کنترل قیمت کارخانه منتفع نکرده و نهایتا سود سرشاری را به جیب افراد خاص سرازیر کرده است.
یکی از راه‌حل‌های کاهش این تفاوت فاحش، ایجاد بستری شفاف برای عرضه محصولات در یک بازار متمرکز است و دولت فعلی به درستی عرضه محصولات خودرویی در بورس کالا را برای برون رفت از این ناترازی معنادار انتخاب کرده است.
روند ۱۳ ساله قیمت خودرو و دلار
برای ساده‌سازی موضوع، سبد محصولات پژو از تولیدات داخلی شرکت ایران خودرو به عنوان نماینده خودروهای داخلی پرمصرف برای طبقه متوسط مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است که هرچقدر خودروها گران‌تر می‌شوند، فاصله قیمتی کارخانه از قیمت بازار بیشتر شده و این موضوع بغرنج‌تر می‌شود.
براساس آمار سنا؛ تا سال ۹۵ فاصله معناداری بین روند نرخ این سه متغیر دیده نمی‌شود. از سال ۹۵ تا سال ۹۸ و با جهش معنادار میانگین نرخ دلار، هنوز قیمت کارخانه و قیمت بازار خودرو منطبق با هم در حرکت صعودی ملایم هستند. اما از سال ۹۸ رفته رفته متغیر قیمت بازار از قیمت کارخانه خودرو نیز فاصله می‌گیرد و درصدد جبران گپ دلاری خود برمی‌آید.
نکته حائز اهمیت در شکل‌گیری این روند، تغییر نگاه عمومی به خودرو به عنوان کالایی برای حفظ ارزش پول است. اما با همین تفاسیر نیز تا شروع سال ۱۴۰۰ کماکان سرعت تطبیق قیمت بازاری خودرو با نرخ دلار کندتر پیش می‌رود و با تشدید سیاست‌های محدودیت‌زای نقل و انتقال پول و ریسک به وجود آمده در خرید دلار و سکه، به تدریج قیمت بازاری خودرو به عنوان یک کالای سرمایه‌ای، تطابق سریع‌تری با نرخ دلار پیدا می‌کند.
برای روشن‌تر شدن موضوع، بازه زمانی ۹ ماهه سپری شده از سال ۱۴۰۱ را به سه فصل تقسیم کرده‌ایم تا هرچه بیشتر این تطبیق‌پذیری به چشم بیاید. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که ترکیبی از رشد افسارگسیخته نقدینگی، محدودیت کالای سرمایه‌ای با نرخ‌گذاری آنی برای حفظ ارزش پول و انگیزه‌های سوداگرانه، محدودیت‌های نقل و انتقال پول، رشد بی‌وقفه و پرشتاب نرخ ارز و عدم اطمینان به روند کلان اقتصادی با بهره‌گیری عمومی از روند سال‌های اخیر؛ عوامل اصلی رشد قیمت خودرو در بازار است و ربط دادن جهش قیمت خودرو به عرضه در بورس کالا، رها کردن متغیرهای اصلی و پرداختن به فرعیات برای حفظ هرچه بیشتر منافع افراد خاص از رانت اختلاف قیمت بازار و کارخانه است.
ترکیبی از شرایط کلان اقتصادی و رویکرد عمومی برای حفظ ارزش پول، مهم‌ترین عوامل موثر بر رشد قیمت خودرو در بازار آزاد در سه سال اخیر به شمار می‌روند. اما سوالی که در این شرایط مطرح می‌شود این است که چرا عرضه خودرو در بورس کالا نتوانسته از شتاب قیمت‌ها در بازار آزاد بکاهد و آیا بورس کالا را می‌توان در کنار عوامل یاد شده به عنوان یک عامل تشدید‌کننده روند به حساب آورد؟
نکته اول در این بررسی، قیمت‌گذاری عمومی خودرو براساس دلار در میان مردم است. دلاریزه شدن اقتصاد در تمام بخش‌ها و علی‌الخصوص کالاهای سرمایه‌ای طی سال‌های اخیر کاملا مشهود است و عدم عرضه خودرو در بورس کالا نمی‌تواند باعث شود که مردم کالای سرمایه‌ای خود را با قیمت‌های پایین‌تر به حراج بگذارند.
از سوی دیگر فاصله قیمت کارخانه و بازار خودرو، بسیار نگران‌کننده شده است و سهم زیادی از این تفاوت قیمت نه به جیب کارخانه می‌رود و نه به جیب مصرف‌کننده بلکه به شکل رانت میان افراد خاص توزیع می‌شود و هرچه این فاصله بیشتر شود (با توجه به تیراژ بالای تولید و فروش خودروسازهای داخلی) سود بادآورده ابعاد این رانت وسیع‌تر شده و تلاش رانت‌خواران برای ندادن حتی بخش کوچکی از آن به مردم عادی بیشتر می‌شود.
عرضه خودرو در بورس کالا با قیمت‌هایی پایین‌تر از قیمت روز بازار با عرضه محدود نشان می‌دهد که سهمی هرچند اندک از این فاصله قیمت به مصرف‌کنندگان می‌رسد. (البته ساز و کار شناسایی و واجد شرایط بودن متقاضیان و نحوه رقابت بر سر خرید این محصولات از جمله وظایف اصلی ناظران بورس کالاست و نباید از این نکته غافل شد.)
نکته بعد ناظر به حجم عرضه خودرو در بورس کالاست. همانطور که می‌دانیم، هرچه عرضه یک محصول در بازار افزایش یابد و توازن بین خرید و فروش بیشتر برقرار شود، رقابت متعادل‌تر و قیمت‌ها به قیمت واقعی نزدیک‌تر می‌شوند. عرضه فعلی محصولات خودرویی در بورس کالا در حال حاضر اندک است. برای روشن‌تر شدن موضوع کافی است نگاهی به سبد فروش محصولات ایران خودرو از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا پایان ماه هشتم سال داشته باشیم.
بر این اساس، ۳۷۵ هزار دستگاه انواع خودروی سواری در ۸ ماه نخست سال ۱۴۰۱ توسط شرکت ایران خودرو به فروش رسیده است که فروش میانگین ماهانه ۴۷ هزار دستگاه را نشان می‌دهد. اما سهم عرضه در بورس کالا در ماه نهم سال ۱۰ هزار و ۱۰۰ دستگاه خودرو بوده است. نکته جالب توجه، تقاضای نزدیک به ۲۵ هزار دستگاهی برای این حجم عرضه است. آمار فوق نشان می‌دهد اگرچه روند عرضه خودرو در بورس کالا شتاب بیشتری گرفته و این بستر را هرچه بیشتر به بازار شبیه کرده است اما سهم عرضه خودرو در بورس کالا از مجموع فروش ماهانه، به نسبت ۲۵ درصد هم نمی‌رسد و ۷۵ درصد از فروش محصولات ایران خودرو کماکان به شکل قبلی صورت پذیرفته و انتفاع اصلی آن به جیب افراد و گروه‌های خاص می‌رود.
یکی دیگر از ایراداتی که به عرضه محصولات در بورس کالا گرفته می‌شود این است که افراد با تمکن مالی متوسط، این محصولات را در بورس کالا با قیمت پایین‌تر از بازار خریداری کرده و در بازار با قیمت بالاتری به فروش می‌رسانند و از این طریق سودهای بادآورده زیادی را کسب می‌کنند.
در جواب این ایراد باید گفت که اولا عرضه در بورس کالا، شفافیت خریداران را افزایش می‌دهد، ثانیا هرچه حجم عرضه افزایش یابد، فروشندگان خودرو افزایش یافته و عامل موثری در ثبات یا کاهش قیمت‌ها در بازار شده و در نهایت پول بیشتری نصیب کارخانه و سهامداران خواهد شد که بساط رانت به افراد خاص را کوچک‌تر خواهد کرد. نهایتا می‌توان این نتیجه را گرفت که عرضه خودرو در بورس کالا از جهات بسیاری به نفع سهامداران، مصرف‌کنندگان و افراد عادی جامعه خواهد بود و مخالفت‌های صورت گرفته با موضع‌گیری‌های دلسوزانه به هیچ‌وجه در جهت رفاه عمومی نبود و صرفا برای حفظ سفره رانت برای افراد خاص است.
