فرسایش ترابری زیر سایه تحریم و کرونا

مجید اعزازی|

تازه‌ترین آمارهای رسمی از عملکرد صنعت حمل و نقل در سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه، تصویر خوشایندی از وضعیت این صنعت ترسیم نمی‌کند و نشان می‌دهد، این صنعت تحت تاثیر تحریم، تورم، کرونا و عدم سرمایه‌گذاری نه تنها پیشرفت محسوسی نداشته که در برخی شاخص‌ها دچار عقبگرد شده است.

این در حالی است که موقعیت جغرافیایی ویژه ایران در مسیر غرب و شرق جهان و همچنین جمعیت بیش از 84 میلیون نفری کشور ایجاب می‌کند که حمل و نقل در این سرزمین پهناور بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد.  بررسی‌های «تعادل» از داده‌های تازه انتشار یافته از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، «جابه‌جایی کالا در بنادر کشور (تخلیه و بارگیری)» طی سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه روندی نوسانی و در مجموع نزولی داشته است به گونه‌ای که این شاخص در سال اول اجرای برنامه ششم توسعه (1396) 157 میلیون تن و در سال آخر اجرای این برنامه (1400) 149 میلیون تن بوده است.

شاخص جابه‌جایی کالا در سال‌های 1397 تا 1399 نیز به ترتیب، 138، 146 و 130 میلیون تن در سال گزارش شده است. روند کلی و نزولی این شاخص بیانگر اثر تحریم‌ها و کرونا به ویژه در سال‌های 97 و 99 ارزیابی می‌شود به گونه‌ای که با بازگشت تحریم‌های یکجانبه امریکا علیه ایران این شاخص دچار رشد منفی 12 درصد و در سال 1399 که به واسطه کرونا اغلب مراودات تجاری بین‌المللی مختل شد، این شاخص بار دیگر رشد منفی 10.9 درصدی را تجربه کرد. در سال گذشته، اگر چه شاخص جابه‌جایی کالا بهبود یافته است، اما همچنان به میزان سال 1396 (157 میلیون تن) که برجام در حال اجرا بود، نرسیده است. 

روند مشابهی در شاخص «جابه‌جایی کانتینری کالا در بنادر» نیز مشهود است به گونه‌ای که این شاخص از 3.1 میلیون کانتینر در سال 1396 به 2.2 میلیون کانتینر در سال 1400 افت کرده است. نکته قابل توجه اما اینکه طی سال‌های مورد بررسی، «ظرفیت اسمی بنادر تجاری» دارای رشد مثبت بوده است به گونه‌ای که از 233 میلیون تن در سال 1396 با یک شیب ملایم به 270 میلیون تن در سال 1400 افزایش یافته است. واگرایی افزایش ظرفیت اسمی بنادر از کاهش مبادلات کالا در بنادر به خوبی اثرگذاری تحریم و کرونا بر حمل و نقل دریایی را به نمایش می‌گذارد.

   کاهش طول راه‌های کشور!

داده ‌های آماری منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، «طول راه‌های بین شهری موجود» طی سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه کشور کاهش یافته است. در یک نگاه کلی، طول راه‌های بین شهری کشور در سال 1396 بالغ بر 88 هزار و 13 کیلومتر بوده است که با رشد منفی 2.78 درصدی در سال 1400 به 85 هزار و 564 کیلومتر رسیده است.

اوج کاهش طول راه‌های کشور در سال 1398 گزارش شده به گونه‌ای که به 84 هزار و 40 کیلومتر افت کرده بوده است. «متوسط عمر ناوگان باری» نیز طی سال‌های 1396 تا 1400 روندی نزولی را طی کرده است به گونه‌ای که از 16.82 سال در سال ابتدایی اجرای برنامه ششم توسعه به 19.26 سال در 1400 رسیده است که نشان می‌دهد، ناوگان حمل و نقل بار جاده‌ای طی این سال‌ها فرسوده‌تر شده است. فرسودگی این ناوگان زیان‌های متعددی را متوجه اقتصاد کشور و صاحب آن می‌کند. افزایش مصرف سوخت، آلودگی هوا و افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری از جمله مهم‌ترین مضرات کامیون‌های فرسوده به شمار می‌رود. در این میان، «متوسط عمر ناوگان مسافری (اتوبوس) نیز حال و روز بهتری از ناوگان باری ندارد.

در سال 1396 متوسط عمر اتوبوس‌های بین شهری 9.4 بوده اما با طی روندی صعودی در سال 1400 به 12.42 سال رسیده است. افزایش عمر ناوگان حمل و نقل باری و مسافری نشان می‌دهد در کوران سال‌های تحریم و کرونا که منجر به افزایش تورم عمومی و در نتیجه رشد و جهش قیمت وسایل نقلیه شد، سرمایه‌گذاری درخرید و تامین ناوگان باری و مسافری از سوی بخش خصوصی به حاشیه رفته است. بی‌گمان، درصورتی که این روند، ادامه یابد- با توجه به منع و محدودیت در واردات ناوگان حمل و نقل سنگین به نظر می‌رسد، روند فرسودگی این دسته از وسایل نقلیه تداوم خواهد یافت- مشکلات متعددی برای صنعت حمل و نقل کشور ایجاد خواهد شد و در نتیجه هزینه حمل و نقل به‌شدت افزایش خواهد یافت.

    چقدر بار و مسافر جابه‌جا شد؟

با تمام این احوالات، میزان بار جابه‌جا شده (با بارنامه) در کشور توسط ناوگان باری جاده‌ای طی سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه روندی صعودی داشته است اما عملکرد حمل و نقل عمومی در بخش مسافری روندی نزولی را طی کرده است که عامل شیوع کرونا در آن اثرگذاری بالایی داشته است.بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، میزان بار جابه‌جا شده توسط ناوگان باری در کشور در سال 1396 بالغ بر 428 میلیون تن بوده که با شیب ملایمی به 501 میلیون تن در سال 1400 رسیده است.

تعداد کل مسافران جاده‌ای کشور اما از 1802 میلیون نفر در سال 1396 به 1749 میلیون نفر در سال 1400 افت کرده است. این شاخص در سال 1397 برخلاف اعمال دور تازه‌ای از تحریم‌ها علیه کشورمان، در مدار صعودی بوده به گونه‌ای که در این سال به 1870 میلیون نفر و در سال 1398 نیز به 2080 میلیون نفر رسیده بوده است. با وجود این، با نیمه تعطیل شدن کشور در سال 1399 به واسطه شیوع ویروس کرونا، این شاخص با افتی در حدود 25 درصد به 1562 میلیون نفر می‌رسد.

    کاهش سفرهای ریلی

واگرایی افزایش ظرفیت‌های حمل و نقل ریلی و کاهش سفرهای ریلی در این مد حمل و نقل در طی سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه نیز مشاهده می‌شود. اما در بخش حمل و نقل بار، این وضعیت معکوس است و شاهد همگرایی دو شاخص یادشده هستیم. بر اساس داده‌های منتشره از سوی مرکز آمار ایران، تعداد لکوموتیوهای موجود در کشور در سال 1396 بالغ بر 917 دستگاه بوده که در سال 1400 به 958 دستگاه رسیده است.تعداد واگن باری نیز از 24 هزار 546 دستگاه در سال اول اجرای برنامه ششم توسعه به 28 هزار و 2 دستگاه در سال پایانی اجرای این برنامه رسیده است.

طی سال‌های مورد اشاره، تعداد واگن‌های مسافری نیز از 2034 دستگاه به 2153 دستگاه افزایش یافته است. در این میان، تعداد مسافر جابه‌جا شده در بخش ریلی از 24.5 میلیون نفر در سال 1396 با افت 14.28 درصدی به 21 میلیون در سال 1400 رسیده است. تناژ بار کل بارگیری شده توسط حمل و نقل ریلی در سال‌های مورد اشاره از 46.8 میلیون تن به 47 میلیون تن رسیده است. این در حالی است که این شاخص در سال‌های 1397 و 1399 به ترتیب رکورد 50.5 و 51 میلیون تن را نیز ثبت کرده است.

    افت شدید حمل و نقل هوایی

بررسی داده‌های منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، صنعت حمل و نقل هوایی طی سال‌های اجرای برنامه ششم توسعه، روزگار سخت‌تری را در قیاس با سایر مدهای حمل و نقل سپری کرده است. اول اینکه «اعزام و پذیرش مسافر در فرودگاه‌های کشور» از 59.4 میلیون نفر در سال 1396 با رشد منفی 37.7 درصدی به 37 میلیون نفر در سال 1400 رسیده است. این شاخص البته در سال 1399 نیز اوضاع وخیم‌تری داشته است به گونه‌ای که با تجربه افت 57.9 درصدی به 25.2 میلیون نفر رسیده بوده است که نشانه اثرگذاری ترکیبی از عوامل تحریم خرید هواپیماهای نو (عدم نوسازی ناوگان)، تورم ناشی از تحریم‌ها و شیوع ویروس کرونا بر صنعت حمل و نقل هوایی در سال‌های مورد نظر بوده است.

    نزول شدید پروازهای عبوری

در این میان، افت «تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشور» بسیار شدید بوده و طبعا درآمدهای ناشی از این محل را به‌شدت کاسته است. بر اساس داده‌های منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، در سال 1396، 427 هزار فروند هواپیما از آسمان ایران عبور کرده است. این تعداد اما در سال 1400 با رشد منفی 60.65 به 168 هزار فروند رسیده است. این شاخص در سال 1399 اما اوضاع وخیم‌تری داشته به گونه‌ای که با افتی در حدود 75 درصد به 108 هزار فروند محدود شده بوده است.

اگر چه تحت تاثیر افت تعداد پروازهای بین‌المللی در دوران اپیدمی کرونا در جهان «تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشور» در سال 1399 به‌شدت دچار افت شده است اما از پارامترهای آغاز دور تازه اعمال تحریم‌ها علیه ایران و همچنین تبلیغات منفی علیه امنیت آسمان ایران در پی وقوع حادثه برای پرواز اوکراینی در 18 دیماه سال 1398 نباید غافل شد. مساله‌ای که همچنان روی تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشورمان اثر گذار است به گونه‌ای که با رفع محدودیت‌های کرونایی در پروازهای بین‌المللی، مشاهده می‌شود که تعداد پروازهای عبور از ایران به میزان سال‌های قبل بازنگشته است.