10 سال؛ فرصت طلایی مهار فرونشست زمین
علی بیت‌الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی با تشبیه فرونشست زمین به چربی خون یا پیشرفت سلول‌های سرطانی در بدن که وقتی به سطحی از گستردگی رسید، دیگر نمی‌توان اقدامی در جهت کنترل آن انجام داد، تاکید کرده است، برای مهار فرونشست زمین در بهترین حالت ۵ تا ۱۰ سال زمان داریم. بیت‌الهی در یادداشتی که از سوی خبرگزاری تسنیم منتشر شده، نوشته است: ایران یکی از کشورهایی است که درگیر پدیده فرونشست زمین است.
این پدیده مخاطره‌ای انسان‌ساخت بوده و در ایران نیز در حال توسعه است. از آنجایی که این مخاطره ناشی از دخل و تصرف غیر‌کارشناسانه انسان در چرخه طبیعت است، می‌توان با اقدامات مدیریتی و تصمیمات جدی در رده بالا آن را کنترل کرد. تغییر در اقدامات مدیریتی در کشورهایی مثل ژاپن، چین، اندونزی، تایلند و امریکا برای پهنه‌های کوچک ولی حاد و بحرانی، نتایج موفقیت‌آمیزی داشته است، بنابراین با به‌کار بستن تجربیات کشورهای دیگر و اجرای اقدامات کاهش آسیب فرونشست این امیدواری وجود دارد که در ایران هم بتوانیم در این زمینه کاری ویژه انجام دهیم. ارایه سیمایی از گستردگی پدیده فرونشست در کل کشور و ارایه آن به متولیان، هدفی بود که حدود 8ماه، وقت کارشناسی خود را برای به دست آوردن آن صرف کردم.
به‌زودی نتایج تصویری آن را نیز در اختیار هیات دولت و روسای قوا خواهم گذاشت. 185 هزار کیلومترمربع از وسعت سرزمینی کشور، اغلب به‌صورت دشت و زمین‌های هموار درگیر خطر فرونشست شده است. فرونشست‌ها در 11درصد مساحت کشور رخ داده اما حدود 49درصد از جمعیت شهری و روستایی کشور درگیر آن شده‌اند. گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به همگان نشان می‌دهد که در محدوده‌های شهری مثل کلان‌شهرهای تهران، مشهد و اصفهان چه جمعیت، زیرساخت، شریان حیاتی یا آثار تاریخی متأثر از فرونشست خواهند شد. مجموعه‌های جمعیتی جدا از شبکه حمل‌ونقلی، فرودگاه‌ها، لوله‌های نفت و گاز و... نیستند. وقتی این عوارض را بر‌هم‌‌نهی یا تجمیع می‌کنیم، ریسک پدیده فرونشست در کشور را می‌توانیم محاسبه کنیم. از آنجایی که این پدیده تدریجی و گسترش یابنده است، برخلاف زلزله که با تلفات جانی در زمان کوتاه توجه مردم را جلب می‌کند و باعث وحشت می‌شود، مورد غفلت قرار می‌گیرد.
فرونشست مثل چربی خون یا پیشرفت سلول‌های سرطانی در بدن است که وقتی به سطحی از گستردگی رسید، دیگر نمی‌توان اقدامی در جهت کنترل آن انجام داد. وضعیت کشور در استان‌های خراسان رضوی، اصفهان، کرمان و فارس بسیار نامطلوب است و به شکل هشداردهنده‌ای توسعه پیدا کرده است. هدف از ارایه این گزارش ارایه سیمایی از عارضه‌ای است که عمدتا به‌دلیل مدیریت نادرست منابع آب و توسعه کشت و زرع گسترش پیدا کرده است ولی در عمل با کنترل بیلان و مصرف آب در عرصه‌های عمدتاً کشاورزی و صنعت می‌توان آن را مدیریت کرد. به‌شخصه معتقدم که این کار را می‌توان انجام داد و در میان کشورهای دیگر سرآمد شد. هدف کارشناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گوشزد‌کردن این مساله است که اگر 5 تا 10سال هیچ‌کاری نکنیم، فرصت بسیار طلایی را از دست خواهیم داد.
تهران به عنوان شهری که بالاترین جمعیت ساکن در پهنه‌های فرونشست در مناطق 17، 18و 19 دارد، باید جدی‌تر دست به‌کار شود. مستحدثات واقع در سطح زون‌های فرونشستی، آثار فرونشست را به شکل ترک‌خوردگی‌ها، گسیختگی‌ها و فروریزش‌ها در چند سال آینده نشان خواهد داد. مطمئن هستم کاهش مخاطرات فرونشست درصورت برنامه‌ریزی شدنی است و فقط به استمرار در کار و اتخاذ شیوه‌های کاهش خطر نیاز دارد. مشاهده من به عنوان کارشناس در 25سال گذشته نشان می‌دهد که معمولاً با تغییرات مدیریتی، نوساناتی در رویکرد‌های کلان ایجاد می‌شود و در برخی موارد برنامه‌ها جدی پیگیری و گاه به‌طور کلی فراموش می‌شود.
مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، برنامه کاهش خطر فرونشست در 2 پروژه شبکه گاز و دکل‌های برق استان تهران و مجموعه‌های فرودگاهی انجام داده است. اگر برنامه‌ای پیوسته در حیطه کشاورزی، استحصال منابع آب، ساخت‌و‌ساز، بارگذاری جمعیت، آبیاری فضای سبز و... به‌صورت سیستماتیک تحت مدیریت واحد اجرایی شود، یکی‌دو سال بعد نتایج آن را خواهیم دید. 2 بال اقدامات مذکور وزارت کشاورزی و نیرو است. البته وزارت صنعت نیز با مکان‌یابی صنایع آب‌بر بر توسعه فرونشست‌ها تأثیر گذاشته است. صنایعی مثل پتروشیمی و فولاد نیاز آبی فراوانی دارند و معمولاً بیش از نیاز آبی یک شهرک جمعیتی است.
