بازی باخت-باخت صنعت نفت و گاز

گلناز پرتوی مهر| نگاهی به اقلام وارداتی و صادراتی کشورمان نشان می‌دهد که ما تبدیل به صادرکننده مواد خام و نیمه‌خام و واردکننده محصولات نهایی شده‌ایم. بنابراین، از مزایای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا بی‌نصیب مانده‌ایم و با خام‌فروشی به حراج منابع خودمان روی آورده‌ایم. 

به گزارش «تعادل» همچنین فروش محصولات با ارزش افزوده پایین به دلیل رانت انرژی ارزان، در بلندمدت تاثیرات جدی بر روی رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی دارد. یکی از عوامل مهم در کاهش امکان رقابت‌پذیری محصولات، رانت انرژی ارزان و وابستگی شدید رقابت‌پذیری مبتنی بر انرژی ارزان است. 

در کشورهایی که دارای منابع طبیعی فراوانی هستند، مانند ایران قیمت انرژی بسیار پایین است و این موضوع باعث می‌شود که قیمت محصولاتی که از این انرژی برای تولید استفاده می‌کنند، نیز پایین باشد. این موضوع در کوتاه‌مدت می‌تواند به نفع کشور باشد، زیرا کاهش قیمت محصولات می‌تواند باعث جذب مشتریان صادراتی بیشتر شود. اما در بلندمدت به دلیل وابستگی به قیمت پایین انرژی و عدم توسعه زنجیره ارزش باعث کاهش رقابت‌پذیری کشور در بازار جهانی می‌شود.

در صنایعی که به انرژی بسیاری برای تولید محصولات خود نیاز دارند، همچون صنایع نفت و گاز، تاثیرات این روند بسیار جدی‌تر است. فروش محصولات با ارزش افزوده پایین به دلیل رانت انرژی ارزان، باعث کاهش رقابت‌پذیری کشور در بازار جهانی می‌شود و باعث محدود شدن رشد اقتصادی نیز خواهد شد. چرا که با توجه به قیمت پایین این محصولات، تنها به سمت تولید محصولات ارزش افزوده پایین جهت رقابت با سایر کشورها، سوق داده می‌شوند و این باعث کاهش تولید محصولات با ارزش افزوده بالا و ایجاد موانعی برای توسعه صنایع پیشرفته می‌شود. این وضعیت اسفناک ایران را به یکی از بزرگ‌ترین صادرکننده انرژی مجازی در دنیا تبدیل کرده است.

یکی ار راهکارها برای برون رفت از شرایط فعلی، ورود فناوری به صنایع و بسترسازی برای توسعه زنجیره ارزش محصولات است. اعتبار مالیاتی به عنوان یک مشوق در این ارتباط در کشورمان به کار گرفته شده است. در یک دهه گذشته «اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه هزینه محور» به‌ اصلی‌ترین ابزار حمایتی مالیاتی از تحقیق و توسعه بنگاه‌های اقتصادی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته تبدیل شده است. به این معنا که مشوق‌های مالیاتی هزینه محور بر اساس میزان هزینه‌های مربوط به فعالیت‌های تحقیق و توسعه شرکت‌ها محاسبه می‌شود.

در این ارتباط نظرات دو تن از کارشناسان اقتصادی، حمید بهزادی بخش و علی قنبری را در ادامه می‌خوانید.

اقتصاد ایران درگیر انرژی‌فروشی مجازی

قنبری با اشاره به این موضوع که ورود فناوری به صنایع موجب گسترش ظرفیت‌های موجود، افزایش تولید و کیفیت محصولات می‌شود، در گفت‌وگو با «تعادل» تصریح کرد: هر چقدر تولید محصولات صنعتی در کشور مبتنی بر فناوری‌های نوین باشد، هزینه تمام شده کاهش می‌یابد و کیفیت محصولات بالا می‌رود. ما الان در شرایطی هستیم که سطح کیفی محصولات صنعتی بر وضعیت جامعه تأثیرگذار است و هر چقدر بتوانیم به ورود فناوری به صنایع بپردازیم، به نفع کشور است. 

وی در ادامه گفت: اعمال سیاست‌هایی مانند اعتبار مالیاتی در جهت توسعه زنجیره ارزش محصولات کمک شایانی به بهبود وضعیت صنایع در کشور خواهد کرد. اینکه هزینه‌های تحقیق و توسعه صنایع را به عنوان اعتبار مالیاتی برای آنها در نظر بگیریم، می‌تواند مشوق خوبی برای سوق دادن شرکت‌ها به سمت تحقیق و توسعه و بالا بردن سطح کیفی محصولاتشان باشد. 

این کارشناس اقتصادی ضمن تأیید این موضوع که طی سال 2020 بیش از 70 درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در بخش تحقیق و توسعه در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه از طریق بنگاه‌های اقتصادی صورت گرفته است، گفت: هر چقدر ما بتوانیم با سیاست‌گذاری‌های صحیح صنایع را به سمت تحقیق و توسعه سوق دهیم، منافع کشور بیشتر تأمین می‌شود.

صادرات محصولات میانی و خام که تنها به دلیل رانت انرژی ارزان مورد استقبال و صادرات قرار می‌گیرند؛ به هیچ‌وجه به نفع کشور نیست و تنها بحران صنعتی صادرات انرژی مجازی را به همراه دارد که کمترین ارزش افزوده را برای کشور به همراه دارد. این روند باید از طریق برنامه‌ریزی‌های صحیح و سیاست‌هایی همچون اعتبار مالیاتی یا تولیدات بار اول تصحیح شود. اعتبار مالیاتی سیاستی در راستای ایجاد انگیزه برای صنایع با استفاده از منابع خود صنعت است تا در راستای توسعه زنجیره ارزش محصولات‌شان گام بردارند. 

وی در خصوص مزیت‌های ورود فناوری به صنایع و تولید محصولات نهایی در کشور خاطرنشان کرد: قطعاً دستیابی به فناوری‌های نوین و استفاده از ظرفیت‌های داخلی و دانش بنیانی کشور منافع فراوانی برایمان دارد. از این طریق می‌توانیم به کاهش وابستگی به دیگر کشورها بپردازیم و ارزآوری برای کشور داشته باشیم. از طریق پیوند زدن صنایع به شرکت‌های دانش بنیان و استفاده از دستاوردهای دانش بنیان‌ها از اثرگذاری تحریم‌ها کم می‌کنیم و بر قابلیت‌های خودمان برای مقابله با آنها می‌افزاییم. توصیه من این است که از طریق سیاست‌گذاری‌های صحیح و دقیق به سمت هماهنگی کامل شرکت‌های دانش بنیان و صنایع حرکت کنیم و با پیوند زدن آنها به یکدیگر از مزایای این امر بهره ببریم.

تسهیل ورود فناوری و حذف رانت انرژی در بازه زمانی 3 تا 5 ساله 

حمید بهزادی‌بخش کارشناس اقتصادی با اشاره به وضعیت بد تولیدات صنعتی کشور به خبرنگار ما گفت: متاسفانه شواهد نشان می‌دهد، وضعیت تولیدات صنعتی در کشور ما مشکلات بسیار جدی دارد و صنایع ما با بحران رقابت‌پذیری و همچنین خام‌فروشی گسترده روبرو هستند. از سوی دیگر، پس از جنگ روسیه و اوکراین (که قیمت گاز طبیعی در جهان افزایش یافت) عواید دولت از فروش گاز طبیعی به صنایع کشور به‌شدت غیراقتصادی شد.

در این شرایط، ما در کشورمان گاز را با قیمت بسیار پایینی در اختیار شرکت‌های پتروشیمی و متانولی قرار می‌دهیم تا متانولی را تولید و صادر کنیم که قیمت آن بسیار پایین است. صنعت فولاد کشور نیز هرچند وضعیت بهتری دارد، باز هم خام فروشی در آن در سطح بالایی است. در واقع، قیمت‌های پایین انرژی به کاهش درآمد‌های دولت که فشارش را مردم تحمل می‌کنند، منجر شده است.

این کارشناس اقتصادی در ادامه با اشاره به اینکه مزیت اصلی صادراتی ایران به جای خلق ارزش به سمت رانت انرژی ارزان رفته است؛ اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین مزیت‌های توسعه صنعتی کشورها و برنامه‌ریزی‌های حکمرانی برای تحقق آن، در زمینه چشم‌انداز صنعتی آینده و حرکت به سمت خلق ارزش بیشتر است اما شرایط در کشور ما کمی متفاوت است و در حال حاضر با مشکل بسیار جدی مواجه است. مزیت اصلی صادرات غیرنفتی ایران به جای خلق ارزش به سمت رانت انرژی ارزان رفته است و همین موضوع صنعت کشور به خصوص صنعت نفت و گاز را با بحران صادرات انرژی مجازی و کاهش شدید رقابت‌پذیری در سطح جهان مواجه کرده است. 

وی ادامه داد: به واسطه این رانت انرژی بالا نیز صنایع زنجیره ارزش صنعت و نفت و گاز ایران با مخاطره کاهش شدید رقابت‌پذیری و وابستگی بیشتر به این رانت مواجه هستند و به دلیل همین رانت بالا و حاشیه سود رانتی صنایع پتروشیمی، به هیچ‌وجه سرمایه‌گذاری لازم برای توسعه زنجیره ارزش و تکمیل تولید محصولات میان دست و پایین دست زنجیره را انجام ندادند و در وضعیت دو سر باختی به سر می‌بریم که صنایع پتروشیمی به رانت خوراک ارزان وابسته هستند و از طرف دیگر صادرات ما نیز به جای ارزش کالا به ارزش انرژی ارزان در اختیار صنایع وابسته است و درگیر تله انرژی مجازی شده‌ایم. 

این کارشناس اقتصادی در پایان اظهار کرد: راهکار برون رفت از این وضعیت، تسهیل ورود فناوری و حذف رانت انرژی در بازه زمانی 3 تا 5 ساله است. ابتدا باید سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش و همچنین تحقیق و توسعه برای ایجاد ارزش افزوده بالا در محصولات تولیدی فاقد مالیات شود تا امکان و صرفه اقتصادی تحقیق و توسعه فراهم گردد و همچنین با یک برنامه‌ریزی زمانی مناسب، قیمت انرژی صنایع به قیمت منطقه‌ای انرژی برسد و در این حالت نیز از محل بهره‌وری در مصرف به دلیل حذف قیمت دستوری و همچنین آزاد شدن قیمت، امکان اعطای معافیت‌های مالیاتی مشروط به توسعه زنجیره ارزش وجود خواهد داشت.