محمد رضا منجذب
براساس مدل‌های نظام ارزی موجود در ادبیات و تجارب جهانی، می‌توان نرخ ارز را یکی از کلیدی‌ترین متغیرهای اقتصادی مخصوصاً در ایران دانست که نوسانات آن بیش از هر متغیر دیگری موردتوجه عموم مردم قرار می‌گیرد و به همین دلیل موضوع دخالت دولت‌ها اهمیت پیدا می‌کند.
نوسانات نرخ ارز تاثیرات چشمگیری در نرخ سود سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت، تراز تجاری کشور و بسیاری از متغیرهای اقتصادی دارد و کنترل این متغیر در راستای حفظ ارزش پول و شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است. نوسان نرخ ارز اثرات متفاوتی در بخش‌های داخلی و خارجی اقتصاد به دنبال دارد که درمجموع می‌تواند کل اقتصاد را متاثر کند. بنابراین، نوسانات نرخ ارز که یکی از چالش‌های ثبات اقتصادی کشورها به حساب می‌آید؛ توجه اقتصاددانان و سیاست‌گذاران کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه به خود جلب کرده است. بررسی میزان تغییرپذیری نرخ ارز و عوامل موثر در آن در دوره‌های مختلف، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار سیاستمداران و اقتصاددانان قرار می‌دهد. کشورهای مختلف با توجه به سطح توسعه یافتگی خود واکنش‌های متفاوتی نسبت به تغییرات نرخ ارز دارند. تغییرات نرخ ارز بر روی صادرات و واردات کشورها تاثیرگذار است. افزایش نرخ ارز با افزایش قدرت رقابتی، تعادل در بخش خارجی را برقرار می‌کند. نرخ ارز یکی از متغیرهای مهم به منظور ارزیابی وضعیت اقتصاد، همراه با متغیرهای رشد اقتصادی، تورم و بیکاری است.
در مقابل، این متغیر خود متاثر از سیاست‌های اقتصادی داخلی و خارجی و تحولات اقتصادی بوده و منشأ تغییرات متغیرهای کلان اقتصادی ازجمله نرخ تورم، رشد اقتصادی، صادرات، واردات و... است. اگر ارز به عنوان یک شاخص مهم در نظر گرفته شود، به روشنی مشهود است که نرخ ارز براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود؛ یا به عبارت دیگر، این نرخ چیزی جز محل تقاطع این دو عامل نیست. عرضه و تقاضا هم خود زاییده هر عملی هستند که برای ما نسبت به کشورهای دیگر یا برعکس، حق ایجاد کند که در این یادداشت به بررسی عواملی مانند نرخ تورم، نرخ بهره، شاخص نقدینگی، و اصلی‌ترین شاخص - که شاخص مداخله بانک مرکزی- است پرداخته می‌شود.
با توجه به تلاطمات بازار ارز در اقتصاد ایران، نرخ ارز و تغییرات آن دغدغه بسیاری از اقتصاددانان و سیاست‌گذاران است. در اغلب پژوهش‌های انجام شده، چگونگی تاثیرگذاری و دخالت بانک مرکزی توسط ابزارهای پولی و مالی و همچنین تعیین عوامل موثر در بی‌ثباتی نرخ ارز به صورت جداگانه بررسی شده، اما نحوه تاثیرگذاری دخالت بانک مرکزی در بی‌ثباتی نرخ ارز موردتوجه قرار نگرفته است. در نتیجه با توجه به اهمیت بی‌ثباتی نرخ ارز و همچنین تاثیر و دخالت بانک مرکزی، باید به دنبال ارایه یک مدل برای بررسی عوامل تاثیرگذار در بی‌ثباتی نرخ ارز در ایران باشیم.
بی‌ثباتی نرخ ارز در دهک‌های بالاتر کمتر از دهک‌های پایینی افزایش می‌یابد. در مجموع، شاخص مداخله بانک مرکزی با ضریب 4هزارم درصد تاثیر مثبت و معناداری در بی‌ثباتی نرخ ارز دارد. نتیجه به دست آمده مطابق با انتظار و مبانی نظری است. همچنین درباره نرخ بهره حقیقی، اثرپذیری بی‌ثباتی نرخ ارز از این شاخص در دهک‌های ابتدایی و میانی بیشتر بوده و اثر این شاخص در بی‌ثباتی نرخ ارز کاهشی است، به‌طوری که با افزایش دهک‌ها، اثرپذیری بی‌ثباتی نرخ ارز از این شاخص کاهش می‌یابد.
در کل، نرخ بهره حقیقی با ضریب 3هزارم درصد -تاثیر منفی و معناداری در بی‌ثباتی نرخ ارز گذاشته است. نتیجه به دست آمده نیز مطابق با انتظار و مبانی نظری است. اما در اقتصاد ایران چه فضایی حاکم بوده که این حجم از نوسانت ارزی در اقتصاد مشاهده می‌شود؟
پس از انقلاب اسلامی سال57، بازار ارز ایران نظام چندنرخی تا یکسان‌سازی نرخ ارز و تعیین نرخ ارز براساس نظام ارزی شناور مدیریت‌شده را تجربه کرده است. تا سال 1380 در اقتصاد ایران یک نظام ارزی دونرخی وجود داشت (یک نرخ ارز رسمی ثابت و یک نرخ ارز غیررسمی). از سال ۱۳۸۱ با اجرای سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز، نظام ارزی ایران به نظام ارزی شناور مدیریت‌شده تغییر یافت.
با گسترش شکاف میان نرخ ارز رسمی و غیررسمی از نیمه دوم سال ۱۳۸۹ اقتصاد ایران به نظام ارزی دونرخی برگشت. تفاوت نرخ مرجع و بازار آزاد در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱منجر به تکانه ارزی شد و اقتصاد کشور با مشکلات فراوانی روبرو گردید.
همانطور که مشخص است تا پیش از انقلاب اسلامی در بازه زمانی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵، روند دخالت بانک مرکزی در بازار ارز نزولی و پس از آن تا انقلاب، این روند صعودی شده و به عدد یک نزدیک شده است که نشان می‌دهد نظام نرخ ارز ثابت در بازار برقرار بوده است. پس از انقلاب اسلامی از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۸۰، روند شاخص دخالت بانک مرکزی در محدوده صفر بوده که نشان از اجرای نظام ارزی شناور در بازار ارز است؛ اما از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲، رقم این شاخص به محدوده یک نزدیک شده است که نشان از تغییر نظام ارزی به نظام ارز ثابت بوده است.
از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۱ همانطور که مشخص است، دخالت بانک مرکزی در بازار ارز کاهش یافته، اما از سال ۱۳۹۱ این روند عوض شده و بانک مرکزی نظام ارز شناور مدیریت‌شده را در بازار اجرا کرده است. بر اساس این اعداد و ارقام هر اندازه دخالت بانک مرکزی در بازار ارز بیشتر بوده به همان میزان شاخص‌ها به سمت نوسانات بیشتر میل کرده و هر اندازه به واقعیت‌های بازار توجه شده، ثبات بیشتری در نرخ ارز حاکم شده است.
