تولیدات صنعتی ایران در نقشه جهانی

حسن ثاقب

بررسی و مطالعه وضعیت تولید و تجارت صنایع تولید وسایل نقلیه موتوری (کد آیسیک 34) نشان می‌دهد که متوسط ارزش تولیدجهانی صنعت تولید وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم‌تریلر یا همان صنایع خودروسازی (کد آیسیک 34) طی سه سال 2016-2014 برابر با 4035 میلیارد دلار و متوسط ارزش صادرات جهانی محصولات مرتبط نیز برابر با 1625 میلیارد دلار بوده است. این حجم از تولید و صادرات مربوط به حدود 97501 بنگاه فعال در سطح جهان است. 

در حالی که 25 کشور مختلف جهان در مجموع بیش از 97 درصد ارزش تولیدات صنایع خودروسازی را به خود اختصاص داده‌اند، پنج کشور چین (1147 میلیارد دلار)، امریکا (628 میلیارد دلار)، آلمان (526 میلیارد دلار)، ژاپن (431 میلیارد دلار) و کره جنوبی (172 میلیارد دلار) با اختصاص 2900 میلیارد دلار بیش از 72 درصد تولید جهانی و پنج کشور آلمان (263 میلیارد دلار)، ژاپن (144 میلیارد دلار)، امریکا (127میلیارد دلار)، مکزیک (97 میلیارد دلار) و کره جنوبی (72 میلیارد دلار) با اختصاص 703 میلیارد دلار بیش از 43 درصد صادرات جهانی را در اختیار دارند.

ایران باتولیدی به ارزش 17.3 میلیارد دلار (رتبه 25)، در صادرات به میزان 290 میلیون دلار (رتبه 56)، عملکرد قابل توجهی نداشته است. 

با استفاده از رویکرد‌های فضای محصول (Product Space) و پیچیدگی اقتصادی (Economic Complexity) و شاخص‌های مربوط، می‌توانیک اولویت‌بندی از محصولات زیرمجموعه هر یک از رشته فعالیت‌ها جهت سیاست‌گذاری در جهت تولید و تجارت ارایه کرد. پیچیدگی هر محصول به دانش مولد انباشته شده در هر کالا اطلاق می‌شود. دانش مولد نیز به فوت و فن و مهارت‌های نهفته در هر کالا گفته می‌شود.

بر اساس مبانی این رویکرد، محصولات پیچیده به دلیل برخورداری از محتوی قابلیتی متنوع‌تر و پیشرفته‌تر، اغلب توسط کشورهای توسعه‌یافته، تولید و صادر می‌شوند. به همین دلیل، تولید و صادرات این محصولات توسط هر کشوری، آثار رشدافزایی بالاتری به دنبال خواهند داشت. مطابق این رویکردها بایستی توجه داشت که درجه پیچیدگی گروه‌های کالایی در هر رشته فعالیت صنعتی با یکدیگر متفاوت می‌باشد؛ به عبارت دیگر درون هر رشته فعالیت صنعتی درجه پیچیدگی تعدادی از محصولات مثبت و درجه پیچیدگی تعدادی نیز منفی می‌باشد. بر این اساس قدرت رشدافزایی محصولات هر یک از رشته فعالیت‌های صنعتی متفاوت است.

به‌طور مسلم اگر در برنامه‌ریزی‌های بخش صنعت تسریع رشد اقتصادی مدنظر سیاست‌گذاران باشد بایستی محصولات با درجه پیچیدی بالا برای این منظور انتخاب شوند.  علاوه بر این، درجه پیچیدگی رشته فعالیت‌های صنعتی نیز با یکدیگر متفاوت است. مثلا، درجه پیچیدگی اغلب محصولات مربوط به رشته فعالیت زغال کک ـ پالایشگاه‌های نفت و سوخت‌های هسته‌ای بسیار پایین (منفی) می‌باشد، در مقابل درجه پیچیدگی اغلب محصولات رشته فعالیت تولید ماشین‌آلات مولد و انتقال برق و دستگاه‌های برقی مثبت می‌باشد. بنابراین قدرت رشدافزایی رشته فعالیت‌های صنعتی از منظر شاخص پیچیدگی اقتصادی با یکدیگر متفاوت می‌باشد.شاخص چگالی از دیگر معیارهای شناسایی محصولات در این رویکرد است  که احتمال عملیاتی شدن فرایند تولید و صادرات یک محصول را در یک کشور نشان می‌دهد. 

در واقع، این شاخص نشان می‌دهد چند درصد از قابلیت‌های مورد نیاز یک صنعت در اقتصاد داخلی فراهم شده است. مقدار عددی شاخص چگالی بین صفر تا 100 در نوسان می‌باشد و بزرگ‌تر بودن آن، امکان و احتمال بالاتر تولید و صادرات همراه با وجود مزیت نسبی آن محصول در اقتصاد یک کشور را نشان می‌دهد.

مطابق نمودار زیر، مقادیر شاخص پیچیدگی (بین 3- تا 3+) برای13 گروه کالایی (چهار رقمی HS) محاسبه شده است این شاخص برای سه گروه کالایی کانتینرها برای هر نوع وسیله حمل و نقل (کد HS 8609)، اتوبوس و مینی‌بوس (کد HS 8702) و وسایل نقلیه موتوری با  

 مصارف خاص (کد HS 8705) منفی وبرای سایر گروه‌های کالایی مثبت است.

گروه‌های کالایی موتورهای پیستونی درون‌سوز تراکمی-احتراقی (دیزل و نیمه دیزل) [کد HS 8408] و قطعات وسایل نقلیه موتوری [کد HS 8708] بیشترین درجه پیچیدگی دارند.در این میان، هرچند درجه پیچیدگی اتومبیل سواری، اتومبیل استیشن و کورسی [کد HS 8703] برابر با قطعات وسایل نقلیه موتوری [کد HS 8708] است اما طی زمان از میزان پیچیدگی آن کاسته شد که حاکی از فراگیرشدن تولید اتومبیل سواری، اتومبیل استیشن و کورسیبین تعداد بیشتری از کشورهای جهان است.

  توصیه‌ها

1- بررسی وضعیت پیچیدگی صنعت تولید وسایل نقلیه موتوری برای25 کشور عمده تولیدکننده نشان می‌دهد که صنایع خودروسازی کشورهای اسلواکی، مجارستان، مکزیک و ژاپن در رتبه‌های نخست و در مقابل ایران، روسیه و چین در پایین‌ترین رتبه قرار دارند.

2- تجزیه و تحلیل صنعت تولید وسایل نقلیه موتوری در چارچوب رویکرد پیچیدگی و فضای محصول نشان می‌دهد که کشور آلمان در بیشتر گروه‌های کالایی بین 97 تا 100 درصد قابلیت‌های مورد نیاز برای تولیدمحصول را در اقتصاد ملی خود فراهم ساخته است. همچنین در خصوص کشورهایی مانند امریکا، فرانسه، لهستان، ایتالیا، اسپانیا، سوئد و جمهوری چک نیز بیش از 70 درصد از این قابلیت‌ها برای اغلب گروه‌های کالایی ایجاد شده است. در این میان، کشور چین با وجود حجم بالای تولید برای اغلب گروه‌های کالایی توانسته این قابلیت‌ها را تا حدود 50 درصد فراهم کند. 

3- در میان 25 کشور برتر در تولید محصولات صنایع خودروسازی، پنج کشور هند، آفریقای جنوبی، روسیه، اندونزی و ایران کمترین قابلیت برای توسعه و صادرات محصولات این صنعت را داشته و نامناسب‌ترین جایگاه مربوط به ایران است.

4- بیشترین قابلیت‌ها برای توسعه صنعت تولید وسایل نقلیه موتوری ایران به ترتیب برای تریلر و نیم-تریلر [کد HS 8716]، وسایل نقلیه موتوری برای حمل و نقل کالا [کد HS 8704]، قطعات وسایل نقلیه موتوری [کد HS 8708]، تراکتورها [کد HS 8701] و بدنه وسایل نقلیه موتوری [کد HS 8707] ایجاد شده است. اما برای اولویت اول (تولید تریلر و نیم-تریلر) تنها 16 درصد از قابلیت‌ها و توانمندی‌های مورد نیاز ایجاد شده است، این در حالی است که برای این گروه کالایی در کشورهای پیشرو مانند آلمان، 95 درصد، کانادا، 84درصد، امریکا 79 درصد، مکزیک 61 درصد از این قابلیت‌ها ایجاد شده است.

میزان قابلیت‌ها و توانمندی‌های ایجاد شده در ایران برای تولید و صادرات دیگر گروه‌های کالایی کمتر است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که در مورد وسایل نقلیه موتوری برای حمل و نقل کالا 10 درصد، قطعات وسایل نقلیه موتوری 9 درصد، بدنه وسایل نقلیه و همچنین تراکتورها تنها 5 درصد از این قابلیت‌ها و توانمندی‌ها ایجاد شده است.

5- ایجاد قابلیت‌ها و توانمندی‌های لازم برای تولید وسایل نقلیه موتوری ایران نیاز فراهم‌سازی شرایط در سطح کلان کشور و همچنین در درون صنعت به شرح زیر است: 

  ثبات نسبی و پیش‌بینی‌پذیر بودن متغیرهای کلان اقتصادی

  ارتقای امنیت سرمایه‌گذاری و کاهش ریسک

  ایجاد سازوکاری برای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز

  مدیریت بازار سرمایه در تامین مالی تولید و هدایت سرمایه‌ها به این بخش تولیدی

  ارتقای رقابت‌پذیری صنعت خودرو مبتنی بر توسعه فناوری‌های نوظهور و زیست بوم نوآوری باز

  توسعه متوازن زنجیره ارزش با تمرکز بر حلقه‌های طراحی، خدمات مهندسی و تست و آزمون‌های تخصصی

  تعمیق ساخت داخل با اجرای نظام رتبه‌بندی و شکل‌گیری تامین‌کنندگانFSS

  تقویت جایگاه برند‌/ برندهای ملی در بازارهای ملی، ‌منطقه‌ای و بین‌المللی

  ایجاد زمینه مناسب برای هم‌پیوندی با زنجیره‌های ارزش جهانی و منطقه‌ای و جلب مشارکت‌های بین‌المللی