خشکسالی و تاثیر آن بر معیشت و زندگی مردم

تعادل|

 تغییر شرایط اقلیمی تاثیرات بسیاری بر زندگی افراد می‌گذارد. مساله فقط کم آبی و خشکسالی نیست. مساله تاثیراتی است که این کم آبی و خشکسالی بر زندگی افراد روستایی و کسانی که سال‌ها به کشاورزی اشتغال داشته‌اند بر جا می‌گذارد. اولین اتفاق مهاجرت‌های اقلیمی است که از سوی روستاها به شهرها صورت می‌گیرد و در واقع باعث بزرگ شدن حاشیه شهرها می‌شود. افزایش حاشیه نشینی در شهرها نیز خود پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بسیاری به دنبال خواهد داشت. در حال حاضر با خشک شدن دریاچه ارومیه این مساله که افراد حاضر شهرهای اطراف این دریاچه در آینده‌ای نزدیک مجبور به مهاجرت شوند امر بعیدی به نظر نمی‌رسد.

زمانی که دریاچه به‌طور کامل خشک شود. توفان‌های نمک کشاورزی اطراف این دریاچه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این تنها یک نمونه از اتفاقی است که باعث بروز مهاجرت‌های اقلیمی در کشور می‌شود. مساله اینجاست که در شرق کشور و در سیستان و بلوچستان نیز چنین اتفاقاتی دور از ذهن نیست. کمبود آب مردم را به سمت شهرها سوق می‌دهد و از آنجایی که شهرهای بزرگ برای پذیرش این مهاجران آمادگی ندارند حاشیه شهرها می‌شود مامنی برای این افراد. گسترش حاشیه نشینی زنگ خطر بزرگی برای شهرهای بزرگ به شمار می‌رود. واقعیت این است که میانگین بارش در کشورمان طی دو دهه گذشته روند کاهنده‌ای داشته است.

کاهشی که‌ در مناطق خاوری و مرکزی‌ گستردگی‌ و فزایندگی بـیشتری دارد. باوجود آنکه ۲۰میلی‌متر بر میانگین میزان بارش‌‌‌های کشور افزوده شده اما این میانگین نسبت به دوره درازمدت نیم‌قرن، کاهش قابل‌توجهی داشته است و شاهد افت تقریبا ۳۴میلی‌متری بوده‌‌‌ایم. از سوی دیگر اوضاع بعضی از سدها رو به بحرانی شدن می‌رود و وضعیت سدهای مهم که برای آب شرب و کشاورزی استفاده می‌شود از ابتدای سال آبی جاری تا ۱۷ تیر۱۴۰۲ بیانگر این است که ۱۲سد از ۷۴سد کشور کمتر از ۲۰‌درصد آب دارند. پیامدهای بحران پایدار آب به گسترش مهاجرت‌های اقلیمی خواهد انجامید که در کلیت خود بقای کشور و امنیت نظام سیاسی را به چالش‌ خواهد‌ کشاند. در این میان، ناهنجاری‌های اقلیمی برخاسته از گرمایش کره زمین، خشکسالی‌‌های پیاپی‌، خشکی و تهدید فزاینده منابع و اندوخته‌های آبی در بخش‌هایی از کره‌ زمین‌ از جمله ایران را در پی داشته است.

   رودهای مهم در حال خشک شدن هستند

آرزو نقابدار، کارشناس محیط زیست در این باره به «تعادل» می‌گوید: متاسفانه اکثر رودهای مهم کشور در حال خشک شدن هستند. از یک‌سو مساله حق آبه‌ای است که کشورهای همسایه باید به ایران بدهند اما این اتفاق به دلیل دیپلماسی غلط به درستی صورت نمی‌گیرد و از سوی دیگر گرمایش هوا نیز باعث می‌شود تا دیگر رودها و تالاب‌های کشور در آستانه خشک شدن قرار بگیرند. بحران آن در دهه‌های پیش رو می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های زیست محیطی تبدیل شود و این تنها مختص به کشور ما نیست و بسیاری از کشورها با آن درگیر خواهند شد.

  او می‌افزاید: گرمایش زمین اتفاقی است که باعث شده تا بسیاری از کشورها تابستان‌های داغی را تجربه کنند. همین گرمای بیش از حد باعث تبخیر بیش از حد رودها و دریاها می‌شود و این تبخیرهای زیاد به صورت باران‌های سیل آسا به زمین باز می‌گردد و به جای آنکه برای مردم مفید باشد بیشتر باعث رانش زمین و خسارت‌های جانی و مالی فراوان می‌شود اتفاقی که طی همین چند ماه گذشته در کشورهای شرق آسیا رخ داده است. 

این کارشناس حوزه محیط زیست در بخش دیگری از سخنان خود به خشک بودن ایران اشاره کرده و می‌گوید: به جز دامنه‌های‌ رو‌ به‌ دریای خزر کوه‌های البرز و دامنه‌های باختری‌ کوهستان‌ زاگرس که تـا اندازه‌ای بارش در خوری دارند، دیگر مناطق کشور کمابیش جزو خشک‌‌ترین مناطق کره زمین به شمار‌ می‌روند. منابع بارشی و رودهای ورودی به‌ کشور‌ بنیادی‌ترین عوامل فراهم‌کننده آب کشور هستند. برپایه میانگین‌ داده‌های آماری میانگین‌ سالانه‌ بارندگی در ایران ۲۵۰ میلی‌متر‌ است‌. از‌ دیدگاه‌ رودهای‌ ورودی به کشور‌ نیز‌ رودهای هیرمند و هریرود در خاور و ارس، ساری سو و قره سو در باختر مهم‌ترین رودهایی هستند که‌ بـه‌ کشور‌ وارد می‌شوند.

   خشکسالی و تاثیر آن بر معیشت مردم

حیدر خان وردی، کارشناس آب نیز درباره تاثیری که خشکسالی بر زندگی و معیشت مردم می‌گذارد به تعادل می‌گوید: مساله اینجاست که ما نمی‌توانیم مانع بروز خشکسالی شویم. تغییرات اقلیمی باعث بروز خشکسالی می‌شوند و در این بین سیاست‌های غلط آبی نیز بر این بحران دامن می‌زند. سال‌هاست که ما با پدیده گرد و غبار در شهرهای مرزی غرب کشور مواجه هستیم و حالا این پدیده حتی به تهران و دیگر شهرهای مرکزی هم رسیده است.

بحران‌های آبی طی سال‌ها خود را نشان می‌دهند و اگر قبل از اینکه فاجعه به‌طور کامل رخ ندهد تدبیری برای آن اندیشیده نشود می‌تواند به مشکلی لاینحل تبدیل شود.  او می‌افزاید: بزرگ‌ترین اشتباهی که در کشور ما رخ داده است کشاورزی سنتی بوده که سال‌هاست کارشناسان حوزه آب به آن اعتراض کرده‌اند. همین کشاورزی سنتی باعث از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی شده و حالا دیگر بسیاری از کشاورزان حتی نمی‌توانند روی زمین‌های بی‌آب و علف خود کاری انجام بدهند و پدیده مهاجرت اقلیمی از همین جا شروع می‌شود. 

   مسائل امنیتی یکی از مشکلات مهاجرت‌های اقلیمی است

این کارشناس حوزه آب در بخش دیگری از سخنان خود می‌گوید: وقتی بحران خشکسالی به اوج خود برسد قبل از هر چیز شهرهایی که در مرزهای کشور قرار دارند با پدیده مهاجرت اقلیمی مواجه می‌شوند. خالی شدن شهرهای مرزی می‌تواند زنگ خطری برای امنیت کشور به شمار بیاید. در حال حاضر بسیاری از شهرهای مرزی با مشکل کم آبی مواجه‌اند و اگر این مشکل حل نشود نمی‌توان از مردم انتظار داشت که در این شهرها باقی بمانند. 

او می‌افزاید: به دنبال تغییرات اقلیمی کشورمان درگیر آسیب‌های بنیادی برخاسته‌ از‌ مانند خشکسالی‌های پیاپی، وزش توفان‌های گسترده، کاهش باران در جاهای مرطوب و کوهستانی و افزایش میانگین دمای بسیاری از مناطق و شهرهای کشور در سال‌های اخیر‌ بوده‌ است. در چنین وضعیتی تکلیف آب برای کشاورزی و معیشت‌ روستاییان‌ روشن‌ است. بازتاب‌های همین بحران آب بود که طی چند سال گذشته‌ و کشاورزان برخی از شهرها را‌ه خروش، خیزش و ویرانی زیرساخت‌های انتقال آب به استان‌ یزد‌ واداشته‌ است.

    فرونشست زمین یکی دیگر از پیامدهای خشکسالی است

محمد بحرایی، کارشناس حوزه مدیریت آب با بیان اینکه کمبود آب و تغییر اقلیم تهی شدن نواحی مرزی از جمعیت را به دنبال دارد، به خبرگزاری موج می‌گوید: خشکسالی و برداشت بی‌رویه از منابع‌ آب‌های‌ زیرزمینی که به فرونشست دشت‌های کشور انجامیده است، به‌ زودی‌ زندگی در بیشتر شهرهای پرجمعیت ایران را ناشدنی خواهد کرد. در واقع دیر زمانی است که زنگ خطر آبی به‌ صدا‌ در‌ آمده است. همین مساله تهی شدن نواحی مرزی از جمعیت‌ را خواهد‌ داشت‌ و در‌ نهایت نواحی مهاجرپذیر درگیر چالش‌ها و تنگناهای پرشمار اجتماعی و اقتصادی خواهند شـد.

او می‌افزاید: از همه بدتر آنکه چشم‌‌انداز‌ روشنی نیز فراروی این ابر چالش‌ راهبردی دیده نمی‌شود‌. خشکی‌ سراسری چند دهه‌ای و خشکسالی‌ سال آبی جاری به بحران آب آشامیدنی و کشاورزی انجامیده که برآیند آن، کوچ‌ کلان‌شهرنشینان و روستاییان به بیرون‌ از‌ استان‌ و بوده است. در واقع مهاجرت می‌تواند ضمن آنکه یک مشکل برای مردم باشد تهدیدی برای امنیت ملی، منطقه‎ای و بین‎المللی نیز باشد.

   تغییرات اقلیمی مقصر اصلی مهاجرت از  روستاها به شهرها نیستند!

این کارشناس حوزه مدیریت منابع آب، بخشی از مهاجرت از روستاها به شهرها ناشی از مدرنیزه شدن کشاورزی است که اگر میزان مهاجرت بدون برنامه و توجه به ظرفیت‎های موجود باشد، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی زیادی را به دنبال دارد. مهاجرت از روستاها به شهرها و خالی شدن روستاها به‎ویژه در نزدیکی مرزها باعث کاهش یا از بین رفتن رونق کشاورزی شده و درنتیجه مشاغل دیگری مانند قاچاق شکل می‎گیرد.

مهاجرت مردم به شهرها چه تبعاتی دارد؟

او در پاسخ به این پرسش که مهاجرت از روستاها به شهرها چه تبعاتی دارد، گفت: بیشتر مهاجران که ازنظر شرایط اقتصادی و اجتماعی در سطح پایین قرار دارند، معمولا در حاشیه شهرها که در معرض مخاطرات محیطی زیادی است، مستقرشده و نسبت به این مخاطرات آسیب‌پذیر هستند. یعنی به‌ندرت می‌توانند با این خطرها سازگار شوند. افزایش حاشیه‌نشینی ناشی از مهاجرت باعث افزایش جرم و جنایت و ایجاد مشکلات ناشی از نابرابری، فقر، بیکاری و شرایط نامناسب کار و سکونت در مناطق مقصد می‎شود.

همچنین افزایش تقاضای آب از مهم‌ترین مسائل مربوط به تبعات مهاجرت به شهرهای بزرگ است. این نکته را هم نباید دور از نظر داشت که ارتباط مهاجرت و محیط‌زیست یک ارتباط دوطرفه است، به گونه‌ای‌که تغییر محیط‌زیست می‎تواند موجب مهاجرت شده و در مقابل مهاجرت نیز می‎تواند تغییرات محیط‌زیستی را به دنبال داشته باشد. از این رو می‌توان گفت که ارتباط تنگاتنگی میان اقلیم، آب و مهاجرت وجود دارد به‌طوری که اگر سیاست‌گذاران در برنامه‌ریزی خود به خوبی مدیریت نکنند رسیدگی به مساله تغییرات اقلیمی و مهاجرت تبعات بسیار منفی از خود خواهد گذاشت.