رییس‌جمهور آفریقای جنوبی روز پنجشنبه و پس از پایان رایزنی‌های سران گروه بریکس در پانزدهمین نشست خود، «اعلامیه ژوهانسبورگ دوم» را قرائت کرد و از دعوت از اعضای جدید به این گروه شامل جمهوری اسلامی ایران، آرژانتین، اتیوپی، عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی خبر داد و اعلام کرد عضویت اعضای جدید از ژانویه ۲۰۲۴ رسمی خواهد شد.
در حال حاضر گروه بریکس از پنج کشور اقتصاد بزرگ در حال توسعه شامل روسیه، برزیل، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده و به گروه «قدرت‌های اقتصادی نوظهور» معروف است. رشد اقتصادی اعضای بریکس در سال‌های اخیر اعتماد جهانی به اثرگذاری این گروه را افزایش داده، چنان که شاید بتوان گفت اقبال کشورهای مختلف به عضویت در این گروه موید این موضوع است.
بر اساس آنچه اعلام شده تاکنون سران ۲۳ کشور به صورت رسمی برای عضویت در بریکس ابراز تمایل کرده‌اند که علاوه بر ۶ کشوری که عضویت آنها پذیرفته شد، در این ارتباط می‌توان به کشورهایی همچون الجزایر، بنگلادش، بحرین، بلاروس، بولیوی، کوبا، هندوراس، اندونزی، قراقزستان، کویت، مراکش، نیجریه، فلسطین، سنگال، تایلند، ونزوئلا، ویتنام و... اشاره کرد.
در حال حاضر این گروه با ۳۱.۵ درصد، بیشترین سهم از تولید ناخالص داخلی جهانی را در مقایسه با سایر بلوک‌های اقتصادی از جمله گروه هفت با ۳۰.۷ درصد به خود اختصاص داده است. ۴۶ درصد از نیروی کار جهان، یک چهارم مساحت خشکی زمین و حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان یعنی سه میلیارد و ۱۸۷ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱، به اعضای فعلی این گروه تعلق دارد
استفاده از یک ارز جدید به جای دلار در مبادلات اقتصادی گروه بریکس، اتصال ریلی آسیا به اروپا توسط ایران، مجاب کردن کشورهای عضو برای تبعیت نکردن از تحریم‌های امریکا، ارتقای فناوری دیجیتال و توسعه تجارت بین کشورهای عضو از جمله مزیت‌های اتصال ایران به ائتلاف بریکس محسوب می‌شود. پوتین پیشنهاد داده اعضای بریکس ارز ذخیره را به جای سایر ارزها استفاده کنند که البته تحقق این هدف نیازمند همکاری درهم‌تنیده اقتصادی کشورهای عضو است.
نقش ایران در جهان چندقطبی
کارشناسان عرصه بین‌الملل معتقدند که پتانسیل اقتصادی و جمعیتی وسیع بریکس می‌تواند در دو جهت الگوسازی برای همکاری‌های نوین جنوب - جنوب و حرکت به سمت اصلاح کاستی‌ها و ضعف‌های موجود در نظامات جهانی از طریق ایجاد ساختارهای فراگیرتر از 5 کشور بنیانگذار متمرکز شود و فرآیند تحقق ایجاد نظام چند قطبی را تسهیل کند. بهبود نظام پولی بانکی جهانی، تمرکز بر ارزهای ملی یکی از مسائل اقتصادی مهم مورد توجه گروه بریکس است؛ چنان که این گروه در سال ۲۰۱۵ بانک بریکس با نام «بانک توسعه نوین» را ایجاد کرد. روسیه می‌گوید در راستای توجه به ارزهای ملی کشورهای عضو تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» است.
تعامل با نهادهای چندجانبه منطقه‌ای و بین‌المللی همواره در دستور کار دولت سیزدهم بوده است و سرعت بخشیدن به فرآیند عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، تعمیق روابط با اتحادیه اقتصادی اوراسیا با هدف ایجاد منطقه آزاد تجاری و حضور فعال‌تر در چارچوب‌های همکاری چندجانبه نظیر سازمان اکو، سازمان دی هشت، اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند، سازمان همکاری اقتصادی دریای سیاه، سازمان همکاری اسلامی، جنبش عدم تعهد، گروه ۷۷ و نهادهایی از این دست، بیانگر تقویت سیاست چندجانبه‌گرایی جمهوری اسلامی ایران است و عضویت جمهوری اسلامی ایران در بریکس نیز از همین پارادایم نشات گرفته است.
جمهوری اسلامی ایران همواره اعلام کرده که عضویت در بریکس یک منفعت دوجانبه است و در این ارتباط، در حوزه انرژی و تامین امنیت پایدار آن، ایران یک ارزش افزوده مطلق برای اعضای بریکس و اعضای آتی آن است و حضور ایران و کشورهایی مانند عربستان سعودی، عراق، امارات و برخی از دیگر کشورها به عنوان دارندگان مهم ذخایر انرژی در جهان در کنار بریکس و مشارکت در حوزه انرژی، موقعیت این بلوک اقتصادی را تقویت خواهد کرد.
«حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: «امروز دنیا، دنیای یکجانبهگرایی نیست. نظم بین‌المللی جدیدی در جهان در حال شکل‌گیری است. یکی از ویژگی‌های این نظم جدید تمرکز و تلاش کشورها برای عبور از یکجانبهگرایی به سمت چندجانبه‌گرایی است. همه اینها و استفاده از فرصت‌های این سازمان‌ها یعنی حرکت به سمت چندجانبه گرایی و یعنی مقابله با سیاست‌های یکجانبهگرایی از جمله تحریم‌ها.»
دیپلمات ارشد ایرانی همچنین معتقد است: «خروج غیرقانونی امریکار از برجام، جنگ اوکراین و دیگر تحولات بین‌المللی اخیر به خوبی نشان داد که کارکرد ائتلاف‌های بین‌المللی سنتی گذشته که صرفا مبتنی بر موضوع امنیت یا اقتصاد شکل گرفته بودند، دچار اخلال است؛ بنابراین پیوند منافع ملی کشورها به فرجام و سرنوشت دیگران و یک ساختار بین‌المللی خاص، خطای راهبردی است. تکثر همکاری با ساز و کارهای متنوع بین‌المللی می‌تواند یک انتخاب مناسب و دارای منافع حداکثری برای کشورها باشد. به همین دلیل برخی از اعضای گروه بریکس به‌رغم روابط خوب با غرب، همچنان به یک عنوان بازیگر فعال در این ساختار ایفای نقش دارند.»
به گفته امیرعبداللهیان، کشورهای گروه بریکس از ظرفیت مهمی برای همکاری دوجانبه با جمهوری اسلامی ایران برخوردار هستند و متقابلا ظرفیت‌های ارزشمند کشورمان از جمله موقعیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک، منابع غنی انرژی، نیروی انسانی متخصص و کارآمد، پیشرفت‌های چشمگیر در عرصه‌های مختلف و ثبات پایدار سیاسی مورد توجه اعضای بریکس است.
«علی باقری» معاون سیاسی وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران هم با بیان اینکه پیوستن ایران به مجموعه بریکس یک تصمیم راهبردی بود و این موضوع در سطوح مختلف در کشور مورد پیگیری قرار گرفت، تصریح کرد: «اتفاق رخ داده یک اتفاق مهم بود. پیوستن ایران به گروه بلیکس نشان‌دهنده این است که تهران در کنار سایر کشورهای بزرگ اراده جدی دارد که منافع خود را مبتنی بر مولفه‌های درون‌زا در عرصه بین‌المللی پیگیری کند و در عرصه تصمیم‌گیری در عرصه جهانی نقش‌آفرین داشته باشد.»
«مهدی صفری» معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه ایران هم به ایسنا گفت: «بریکس یک گروه اقتصادی است و عضویت ایران در این گروه می‌تواند برای کشور بسیار مهم و موثر باشد. اکنون ما در سازمان‌هایی همچون شانگهای، اکو و اوراسیا حضور داریم. این گروه‌ها بیش از نصف دنیا را از نظر جمعیتی تحت پوشش خود قرار می‌دهند و ان‌شاءالله بتوانیم از این فرصت‌ها استفاده کنیم.» «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه پیشین ایران هم در مورد عضویت تهران در بریکس و آغاز این موضوع از ژانوبه ۲۰۲۴ گفت: «دعوت از ایران برای عضویت در بریکس خبر خوبی است.
سیاست خارجی نباید موضوع اختلافات داخلی باشد.» علاوه بر اعلام عضویت اعضای جدید در بریکس، رییس‌جمهور آفریقای جنوبی گفت: «رهبران بریکس معتقدند زمان استفاده از ارزهای محلی و سیستم‌های پرداخت جایگزین فرا رسیده و بریکس که در مورد درگیری‌ها در جهان نگران است، تأیید می‌کند که حامی راه‌حل صلح‌آمیز است.
دیدار رییسی با رییس‌جمهور چین
سیدابراهیم رییسی و «شی جین پینگ» رییس‌جمهور چین روز پنجشنبه در حاشیه برگزاری پانزدهمین نشست گروه بریکس بر تقویت همکاری‌های دو جانبه و روند چند جانبه‌گرایی به‌ویژه در چارچوب «بریکس» تاکید کردند. جزییات زیادی از این دیدار منتشر نشده اما خبرگزاری‌ها می‌گویند شی جین پینگ، رییس‌جمهور چین در این دیدار، با تبریک عضویت ایران در بریکس گفت: چین آماده تقویت همکاری‌های دوجانبه و توسعه همکاری در بسترهای مختلف برای تقویت روند چندجانبه‌گرایی است.
خبرگزاری شین‌هوآ در این باره نوشت که رییس‌جمهوری چین عضویت ایران در بریکس را تبریک گفت و تصمیم بریکس برای گسترش این گروه را «یک رویداد تاریخی» خواند. شی گفت که همه اعضای جدید گروه بریکس کشورهای با نفوذ و مهمی هستند و او اطمینان دارد که آنها تاثیرات بزرگی بر جهان خواهند گذاشت. شی جین پینگ در ادامه سخنان خود با اشاره به سفر ماه فوریه ابراهیم رییسی به چین گفت که از آن مدت تاکنون دولت‌های دو کشور وقت را برای اجرای توافقات حاصله تلف نکرده‌اند.
وی همچنین به میانجی‌گری چین و نقش این کشور در از سرگیری روابط تهران و ریاض اشاره کرد و گفت: «خوشحالم که با تلاش‌های مشترک چین، ایران و عربستان سعودی، ایران و عربستان سعودی به آشتی دست یافته‌اند و این امر به بهبود امنیت و ثبات در خاورمیانه کمک می‌کند.» «ایرنا» نیز در گزارشی پیرامون صحبت‌های رییس‌جمهور ایران نوشته است: آقای رییسی در این دیدار عضویت ایران در بریکس را موجب تقویت رویکردهای اصولی این گروه از جمله مخالفت با یکجانبهگرایی امریکا دانست و با اشاره به توافقات جاری میان تهران و پکن، اجرای توافق‌ها در چارچوب همکاری‌های راهبردی ۲۵ ساله دو کشور را مورد تاکید قرار داد.
واکنش امریکا
مقامات امریکایی در واکنش به تحولات جدید در حوزه بریکس این موضوع را «کم‌اهمیت» دانسته و معتقدند که باید به همکاری با شرکای مختلف ادامه داد. یک سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا روز پنجشنبه در این باره گفت: «ایالات متحده کماکان معتقد است که کشورها می‌توانند شرکا و گروه‌هایی را که می‌خواهند با آنها متحد شوند انتخاب کنند.» واکنش امریکا به افزایش اعضای بریکس از آن جهت مهم است که برخی از این اعضایی که در گروه بریکس هستند یا آنهایی که دعوت شده‌اند، جزو متحدان امریکا محسوب می‌شوند. به طور مثال، هندوستان به عنوان یکی از اعضای تاسیس‌کننده بریکس متحد دیرینه امریکا نیز محسوب می‌شود. هند، ماه آینده میزبان اجلاس گروه ۲۰ است که علاوه بر قدرت‌های اقتصادی نوظهور، سران برخی از مهم‌ترین کشورهای توسعه‌یافته نیز در آن گرد هم می‌آیند. بنابراین شاید بتوان گفت که اعلام موضع عربستان برای پیوستن به بریکس، به دلیل همین ملاحظات رابطه با واشنگتن باشد.
