برنامه هسته‌ای ایران، دوباره در بن‌بست؟
در شرایطی که پس از سفر آخر رافائل گروسی ، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران و مذاکره با مقامات ایرانی به نظر می‌رسید که دو طرف روی راهبردی جدید به جمع‌بندی رسیده‌اند و این امکان وجود دارد که سطح تنش‌ها در برنامه هسته‌ای ایران پایین بیاید، به نظر می‌رسد که همچنان اما و اگرها به جای خود باقی مانده و صحبت‌های دیروز گروسی نشان می‌دهد که همکاری‌هایی که چندی قبل میان دو طرف درباره آن یک جمع‌بندی جدیدی به وجود آمده بود، حالا با چالش‌هایی تازه رو به رو شده است.
روز گذشته نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آغاز شد و در گام نخست مدیرکل آژانس در صحبت‌هایی تازه آخرین وضعیت عملکرد این آژانس را تشریح کرد و مانند جلسات اخیر، باز هم موضوع برنامه هسته‌ای ایران، سهمی مهم در صحبت‌های او داشت.
گروسی در بخشی از بیانیه مقدماتی خود به فعالیت‌های هسته‌ای ایران اشاره کرد و گفت: «شما در مقابل خود، جدیدترین گزارش من در مورد راستی‌آزمایی و نظارت در جمهوری اسلامی ایران بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد (۲۰۱۵) را در اختیار دارید». مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه داد: «همانطور که می‌دانید، راستی‌آزمایی و نظارت مرتبط با برجام تحت تأثیر تصمیم ایران در فوریه ۲۰۲۱ برای توقف کامل اجرای تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام قرار گرفته است. اوضاع با تصمیمات بعدی ایران در حذف تمامی تجهیزات نظارتی مرتبط با برجام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تشدید شد».
گروسی در ادامه افزود: «بیش از دو سال و نیم از زمانی‌که ایران اجرای پروتکل الحاقی خود را متوقف کرد و (آژانس) بیانیه‌های به روز شده را ارایه می‌داد و آژانس قادر به دسترسی تکمیلی به سایت‌ها و دیگر مکان‌ها در ایران بوده است، می‌گذرد». وی در ادامه بیانیه خود نوشت: «شما همچنین در مقابل خود گزارش من درباره توافقات پادمانی ان‌پی‌تی (پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای) با جمهوری اسلامی ایران را در اختیار دارید. متأسفم که هیچ پیشرفتی در اجرای فعالیت‌هایی که در بیانیه مشترک مشخص شد و در تاریخ 4 مارس در تهران به امضا درآمد، حاصل نشده است».
گروسی تصریح کرد: «ایران همچنین باید توضیحات فنی معتبری را برای وجود ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در ورامین و تورقوزآباد در اختیار آژانس قرار دهد و آژانس را از مکان‌های فعلی با مواد مرتبط با هسته‌ای یا تجهیزات آلوده مطلع کند». مدیرکل آژانس با اشاره به این موارد تأکید کرد: «ایران همچنین باید اختلافات در ارزیابی تعادل مواد هسته‌ای مرتبط با تأسیسات فرآوری اورانیوم (UCF) و اجرای کد اصلاح شده ۳.۱ را رفع کند». وی ادامه داد: «این مسائل پادمانی باقیمانده ناشی از تعهدات ایران ذیل توافقنامه جامع پادمانی است و باید حل و فصل شود تا آژانس در موقعیتی باشد که تضمین دهد برنامه هسته‌ای ایران منحصراً صلح آمیز است».
گروسی با اشاره به این موارد در خصوص ایران گفت: «من از ایران می‌خواهم تا به‌طور صادقانه و به شیوه‌ای پایدار با آژانس در راستای اجرای تعهدات ذیل بیانیه مشترک همکاری کند». تاکید بر لزوم همکاری ایران با آژانس و البته صحبت از اینکه توافقات قبلی دو طرف تاکنون اجرایی نشده، از این حکایت می‌کند که بار دیگر برنامه هسته‌ای ایران به یک بن بست تازه وارد شده و مشخص نیست که تا چه حد امکان آن وجود دارد که در کوتاه‌مدت گره این ماجرا باز شود. البته با وجود صحبت‌های گروسی، احتمالا خبری از قطعنامه علیه ایران نخواهد بود.
نماینده روسیه در سازمانهای بین المللی در آستانه نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، میگوید که دلایل متعددی درباره اینکه جلسه شورای حکام بدون صدور قطعنامه درباره ایران برگزار می‌شود، وجود دارد. نماینده روسیه در سازمانهای بین المللی در آستانه نشست شورای حکام آژانس ضمن تاکید بر این موضوع که جایگزینی واقعی برای برجام وجود ندارد میگوید که تجربه نشان می‌دهد تلاش برای تصویب قطعنامه‌های ضدایرانی در شورای حکام هیچگاه معنای عملی نداشته و نخواهد داشت. اولیانوف گفته: ر واقع، در طول یک سال گذشته، طرف ایرانی بار‌ها آمادگی خود را برای پایان موفقیت‌آمیز مذاکرات مورد تاکید قرار داده است؛ ما از این موضع تهران بسیار قدردانی می‌کنیم، اما مشکل این است که رویکرد سازنده ایران از سوی دولت‌های غربی به اندازه کافی پاسخ داده نمی‌شود.
به نظر من، آنها مرتکب یک اشتباه استراتژیک بزرگ هستند؛ احیای برجام به نفع همه است؛ احیای این توافق برای ایران به‌معنای لغو تحریم‌های امریکا و برای دیگر شرکت‌کنندگان در مذاکرات وین - گامی مهم در جهت تقویت رژیم بین‌المللی منع اشاعه است؛ این امر برای منطقه خلیج فارس پیش نیاز‌هایی برای بهبود وضعیت در حوزه امنیت منطقه ایجاد می‌کند؛ هیچ جایگزین واقعی برای برجام وجود ندارد؛ موضع دولت‌های غربی غیرسازنده است و خطر تشدید غیرقابل کنترل را به دنبال دارد؛ در هر صورت، چنین سناریوی خطرناکی را نمی‌توان نادیده گرفت. البته ایران نیز آمادگی دارد که سناریوهای خاص خود را دنبال کند. بر اساس بیانیه مشترک سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در ۴ مارس ۲۰۲۳ (۱۳ اسفند ۱۴۰۱) در تهران توافق شد:
- تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران بر اساس موافقتنامه‌های جامع پادمانی انجام می‌شود.
- در خصوص مسائل پادمانی باقیمانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارایه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقیمانده اعلام کرد.
- ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه داد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. روش اجرای آن در یک نشست فنی که در تهران برگزار می‌شود، میان دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت.
همانطور که در بند ۳ این بیانیه آمده است، «نظارت‌های بیشتر» به برگزاری نشست فنی و توافق میان دو طرف موکول شده اما به نظر مدیرکل آژانس، امریکا و سه کشور اروپایی توقع داشته و دارند ایران بدون هیچ بحثی یک طرفه نظارت‌های بیشتر آژانس فراتر از تعهدات پادمانی را اجرایی کند و بر همین اساس هم‌اکنون تلاش دارند ایران را با صدور بیانیه‌های شدیداللحن تهدید و تنبیه کنند.
در چارچوب همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس در خردادماه سال جاری، تعدادی از دوربین‌های آژانس که در چارچوب قانون اقدام راهبردی جمع‌آوری شده بودند در سایت اصفهان (مرکز تولید سانتریفیوژ) دوباره نصب شدند. مرکز تولید سانتریفیوژها در اصفهان در اصل همان خط تولید سانتریفیوژ کرج است که بعد از خرابکاری هسته‌ای از آن جا به اصفهان منتقل شد.
شایان ذکر است، این دوربین‌ها با این شرط نصب شده‌اند که اطلاعات ذخیره شده در آنها تا رسیدن به توافق بر سر برجام و چگونگی احیای آن، نزد ایران بماند و برای آژانس قابل دسترسی نیست. با این حال شاهد هستیم که آژانس با وجود اطلاع از روند مذاکرات سیاسی و توقف اجرای تعهدات از سوی طرفین برجام همچنان بر درخواست‌های فراپادمانی خود برای افزایش نظارت‌ها و بازرسی‌ها اصرار دارد و بر این رویه خود نیز ادامه می‌دهد.
حالا خبرگزاری دولتی ایسنا نوشته که ایران گزینه‌های خود را آماده کرده است. ایران به آژانس و تروئیکای اروپا و امریکا هشدار داده است در صورت صدور چنین بیانیه‌ای که به نوعی لشکرکشی این کشورها در شورای حکام به نظر می‌رسد، این اقدام را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت.
به علاوه این رفتارها فضای همکاری و تعامل سازنده میان ایران و آژانس در روند رسیدگی به مسائل باقیمانده را از بین خواهد برد. ایران و آژانس در سه سال گذشته در چند نوبت بر سر همکاری‌های بیشتر برای حل مسائل فی‌مابین تلاش کردند و آخرین آن بیانیه ۴ مارس ۲۰۲۳ بود که اجرای همچنان ادامه دارد. در ۶ ماه گذشته از میان سه مکان مورد بحث در ورامین، تورقوزآباد و مریوان (آباده) سوالات آژانس پیرامون منطقه مریوان حل و فصل و از سوی آژانس مختومه شد. آژانس در گزارش خود مندرج در سند GOV/۲۰۱۵/۶۸ مورخ ۲ دسامبر ۲۰۱۵ موضوع مربوط به مکانی به نام مریوان (آباده) را مختومه اعلام کرد.
در این میان موضوع مشاهده ذرات اورانیوم ۸۳ درصدی که بازرسان در تاریخ ۲۱ ژانویه آن را از دو آبشار «سانتریفیوژهای IR-۶» در تاسیسات فردو، مشاهده کرده بودند با توضیحاتی که ایران ارایه کرد، بسته شد. ایران در توضیحاتش به آژانس اطلاع داده بود که «نوسانات ناخواسته» در سطح غنی‌سازی ممکن است در دوره انتقال رخ داده باشد. مدیرکل آژانس در گزارش فصلی آژانس در خرداد ماه سال جاری، اعلام کرد که بازرسان آژانس دیگر هیچ سوالی در رابطه با ذرات اورانیوم یافت شده با غنای ۸۳.۷ درصد در تاسیسات زیرزمینی فردو ندارند.
با وجود احتمال بالا گرفتن اختلافات، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران از مفهوم مذاکره دفاع کرده و به مخالفان آن هشدار داده است. علی باقری امروز دوشنبه بیستم شهریورماه با حضور در گردهمایی سراسری اعضای هیات علمی دانشگاه فرهنگیان در اردوگاه شهید باهنر تهران، طی سخنانی به بیان ابعاد و چارچوب‌های سیاست خارجی و دستاوردهای دو ساله دولت در عرصه دیپلماسی پرداخت.
معاون سیاسی وزارت امور خارجه با اشاره به حساسیت امر سیاست خارجی در سامانه حکمرانی گفت: سیاست خارجی عرصه احساس نیست، بلکه میدان باورها، عقلانیت و هوشمندی است. وی با اشاره به اینکه عده‌ای اینگونه القا می‌کنند که «بهای امنیت و توسعه»، «وادادگی در قبال آرمان‌ها و ارزش‌ها » است، تصریح کرد: «پایداری امنیت و توسعه» در گرو«پایبندی به آرمان‌ها و ارزش‌ها» است. این دیپلمات ارشد کشورمان افزود: کسانی که با پوشش دفاع از ارزش‌ها تلاش می‌کنند تا مذاکره را ماهیتا ضدارزش جلوه دهند، عملا می‌خواهند دست نظام برای تأمین منافع ملی را از این ابزار کلیدی و مهم تهی کنند.
مذاکره‌کننده ارشد کشورمان با اشاره به جدیت دولت در مذاکرات رفع تحریم تصریح کرد: دولت هرگز مسیر دیپلماسی، مذاکره و تلاش برای تامین منافع ملی از طریق دستیابی به یک توافق متوازن را مسدود نکرده است. باقری با اشاره به تجربه طرف‌های مقابل از تحولات سال گذشته و در عین حال پیوستگی استمرار تعامل و گفت‌وگو میان دو طرف، ابزار امیدواری کرد: جمهوری اسلامی ایران در صورت واقع‌بینی طرف‌های مقابل و پرهیز آنها از تکرار اشتباهات گذشته، مانعی برای از سرگیری مذاکرات و نهایی‌سازی توافق نمی‌بیند.
معاون وزارت امور خارجه با تاکید بر نگاه راهبردی دولت به عرصه سیاست خارجی تصریح کرد: اگر تنها خدمت این دولت به سیاست خارجی، جلوگیری از سیاسی بازی با سیاست خارجی باشد، باید آن را دستاوردی راهبردی برای تأمین منافع ملی دانست. وی افزود: دولت تحت هیچ شرایطی وارد سیاسی بازی برخی جریان‌های سیاسی در عرصه سیاست خارجی نشده و با اهتمام تمام تلاش کرده تا سیاست خارجی در تراز یک موضوع ملی بماند و به سطح مساله یک جریان سیاسی تقلیل نیابد.
معاون سیاسی وزارت امور خارجه با اشاره به اهتمام دولت برای استفاده از همه ظرفیت‌ها در راستای نقش‌آفرینی در عرصه سیاست خارجی اظهار داشت: دولت سیزدهم نسبت به هیچ برگی از صفحات کتاب روابط خارجی و عملیات دیپلماسی در چهار دهه گذشته بی‌اعتنا نیست و تمام آن را با ارزش می‌داند، چراکه هر صفحه آن یا درسی است برای تجربه یا سرگذشتی است برای عبرت. مذاکره‌کننده ارشد کشورمان با اشاره به اینکه سیاست خارجی عرصه اندیشه و فکر است، گفت: صیانت از هویت ملت ایران که دارای سه جنبه هویت اسلامی، هویت انقلابی و هویت ملی، است کار ویژه اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.
باقری در ادامه افزود: برای اینکه سه جنبه هویت ملت ایران در دل و جان جوانان ایرانی نقش ببندد مدرسه و دانشگاه نقش بسیار مهم و حیاتی در تعمیق و تحکیم باورها و ارزش‌ها که زیرساخت و بن مایه سیاست خارجی را شکل می‌دهند، دارند که در این میان عامل تربیت پیش و بیش از آموزش در ساختن فکر، سرشت و منش جوانان عاشق ایران عزیز نقش دارد.
معاون سیاسی وزارت امور خارجه با اشاره به اینکه توجه به ظرفیت شرق هیچ دلیلی بر بی‌توجهی یا کم‌توجهی به دیگر ظرفیت‌ها نیست، گفت: اروپا هیچگاه در فهرست سیاه روابط خارجی ما قرار نداشته و ندارد و به هر میزان که این کشورها آماده نقش‌آفرینی در توسعه کشور باشد، با اقبال طرف ایرانی مواجه خواهد شد، اما تاکید راهبردی رییس‌جمهور این است که توسعه و پیشرفت کشور و رفاه و آسایش مردم نباید گروگان اراده و تصمیم چند پایتخت غربی باشد. باقری با تاکید بر عزم دولت برای استفاده از همه ظرفیت‌ها در مناسبات خارجی اظهار داشت: چتر دیپلماسی دولت سیزدهم هر کشوری را که از اراده کافی و توانایی مناسب برای هماهنگی و هم افزایی در مسیر توسعه و پیشرفت ایران برخوردار باشد، در برمی‌گیرد.
با در کنار هم قرار دادن این این صحبت‌ها، به نظر می‌رسد که با وجود تاکید دو طرف بر لزوم حفظ ارتباطات و تداوم مذاکرات، هنوز راهبرد مشخصی در این حوزه وجود ندارد و شاید این موضوع منجر به افزایش تنش‌ها در این رابطه شود. هرچند بر خلاف بحث‌های کلی، گمانه زنی‌ها از مذاکرات ایران و امریکا تاکنون ادامه داشته و هیچ یک از طرف‌ها احتمال به نتیجه رسیدن در این حوزه را به‌طور رسمی تکذیب نمی‌کنند.
