نوبل اقتصاد، زنان و بازار کار

حمید حاج‌اسماعیلی

جایزه نوبل اقتصاد 2023 به کلودیا گلدن اقتصاددان امریکایی و استاد دانشگاه هاروارد رسید. این جایزه به دلیل تحقیق و بررسی‌هایی رسید که گلدن در خصوص «بازار کار زنان» انجام داده بود.

گلدن تحلیل‌های جامعی از مشارکت زنان در بازار کار، درآمد زنان و تاثیر آن در توسعه پایدار جوامع و شکاف‌های جنسیتی انجام داده است. گلدن با بررسی‌های دقیق داده‌های آماری و میدانی متوجه این نکته شده که درآمدهای زنان در بازار کار متناسب با مردان افزایش نیافته و زنان در این حوزه با محرومیت‌ها و تبعیض‌های جدی مواجه بوده‌اند. موضوعاتی که اقتصاد ایران هم طی قرن‌ها، دهه‌ها و سال‌های متمادی با آن دست به گریبان بوده است.

با بررسی محتوای تولید شده توسط گلدن و ایر استادان برجسته می‌توان نوری به ابعاد پنهان مشکلات زنان ایرانی در بازار کسب و کار انداخت. واقع آن است که اقتصاد ایران نتوانسته مشارکت زنان در بازار کار را افزایش بدهد. بر اساس گزارش کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل درخصوص آسیا و اقیانوسیه تبعیض‌های جنسیتی از طریق ایجاد محدودیت‌های شغلی برای زنان سالانه 42 تا 47 میلیارد دلار خسارت به بار می‌آورد. نرخ بیکاری زنان در این محدوده حداقل دو برابر مردان است. این آمارها در خصوص کشورهایی مانند ایران بسیار نگران‌کننده‌تر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در شرایطی که تعداد زنان تحصیلکرده ایرانی حتی از برخی کشورهای توسعه یافته هم بیشتر بوده، اما آمارهای بیکاری زنان ایرانی، نسبت به کشورهای پیشرفته بین 2 تا 3 برابر است. به‌رغم اتفاق مطلوبی که در خصوص حضور زنان ایرانی در دانشگاه‌ها رخ داده و تحولات مرتبط با ظهور پدیده‌های نوین ارتباطی، هنوز زمینه‌های حضور زنان در با زار کسب و کار ایران به صورت مناسب فراهم نشده است.

یکی از بخش‌های پررنگ اقتصاد ایران که حضور زنان در آن معنا و مفهوم خاصی دارد، حوزه خدمات است. در این بخش نزدیک به 12 میلیون اشتغال و نیروی کار وجود دارد که زنان حداکثر تنها جمعیتی 2 میلیون نفری را شامل می‌شوند. در حالی که به‌ طور طبیعی باید 50 تا 60 درصد این عدد مشارکت (6 تا 7 میلیون نفر) مختص زنان باشد. این اعداد و ارقام نشان می‌دهد بازار کار ایران هنوز بسیار سنتی و مردانه است و تمهیدات و زمینه‌های لازم برای حضور زنان در آن فراهم نشده. بخشی از این مشکلات به رویکردها و راهبردهای حاکمیت و دولت باز می‌گردد که نتوانسته زمینه‌ها و زیرساخت‌های رشد زنان در این بخش را فراهم سازد.

بخشی ناشی از غفلت‌هایی است که پدیده‌های اجتماعی مدرن نهادینه نشده و مورد پذیرش دولت و مسوولان ذی‌ربط قرار نگرفته است. پس از اعلام نتایج کنکور 1402 مشخص شد که حدود 60 درصد از پذیرفته‌شدگان ساختار دانشگاهی کشور زنان هستند. این عدد نشان می‌دهد که متناسب با یک چنین ظرفیت‌هایی زمینه‌های حضور زنان در اقتصاد و بازار کار فراهم نشده است. یکی از اتفاقات مهم در فضای کسب و کار جهانی، ظهور اقتصاد دیجیتال است که عمدتا مربوط به فضای مجازی، اینترنت و پلتفرم‌های مختلفی است که هم در تسهیلگری نقش مهمی دارند، هم در کاهش هزینه‌ها و هم در بهره‌وری بالای اقتصاد ایران ردپای این فناوری‌های نوین هویداست. این در حالی است که در ایران نه تنها زمینه رشد، توسعه و گسترش این ضرورت‌های نوین فراهم نشده، بلکه با فیلترینگ گسترده دولت، دامنه وسیعی از تلاش‌های فعالان اقتصادی به خصوص زنان هدر رفته و فعالان اقتصادی زن در بخش کسب و کار آنلاین و خرد خسارت‌های فراوانی را متحمل شده‌اند. تعطیلی حدود یک میلیون فروشگاه اینستاگرامی با زیان‌های هنگفت چند هزار میلیارد تومانی بخشی از سوءمدیریت‌هایی است که بازار کسب و کار زنان با آن دست به گریبان است.

آنچه به صورت کلی می‌توان به آن اشاره کرد آن است که ایران نتوانسته شرایط حضور زنان در بازار کار را فراهم سازد. علت اصلی این فقدان موانعی است که به لحاظ حاکمیت و قانونی در ایران وجود دارد. این در حالی است که زنان ایرانی در شرایط فعلی متقاضی ایفای نقش فعال در بازار کار هستند. اتفاقاتی که در سال‌های اخیر از منظر اجتماعی و خانوادگی رخ داده و باعث بیشتر شدن آمار طلاق، افزایش زنان مجرد و رشد تعداد زنان سرپرست خانواده شده رویکردهای تازه برای افزایش مشارکت زنان در بازار کار، تحقق استقلال مالی آنها و بهبود شاخص‌های زیست زنان در اتمسفر اقتصادی به یک ضرورت بدل شده است. امروز زن ایرانی نیازمند اسقلال مالی است تا از طریق آن بتواند به تحقق مقدمات رشد و توسعه در جامعه کمک کند.

اما نظام تصمیم‌سازی‌های کلان کشور نه تنها به این ضرورت‌ها توجهی ندارد بلکه در رسانه‌های رسمی مانند صداوسیما و سایر تریبون‌های عمومی موضوع استقلال مالی زنان امری ناپسند تلقی شده و عدم مشارکت زنان در بازار کار به عنوان یک فضیلت معرفی می‌شود. جامعه ایرانی مانند هر جامعه دیگری، برای رشد، پیشرفت و توسعه پایدار به مشارکت و حضور همه ظرفیت‌هایش (از جمله زنان) نیازمند است تا از طریق رشد، تولید، خدمات و... بتواند کرانه‌های بهبود را تجربه کند. زنان نیمی از انرژی جامعه بوده و حضور آنها در بازار کسب و کار به بهبود وضعیت GDP اقتصاد مدد می‌رساند. این واقعیت‌ها بخشی از محتوایی است که اقتصاددانی مانند کلودیا گلدن طی دهه‌های متمادی تلاش‌های فراوانی برای بهبود آنها انجام داده است. اهدای جایزه نوبل به یک چنین تلاش‌هایی گویای این واقعیت روشن است که دورنمای آینده جهان در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و... با حضور زنان روشن‌تر و بدون آنها تیره و تار خواهد بود.