دورخیز بریکس برای دلارزدایی

«کشورها ذخایر خود را به دلار نگه می‌دارند برای اینکه راحت‌تر و در مقیاس وسیع‌تری قادر به هزینه‌کرد آن باشند اما اکنون وضعیت برعکس شده و دولت امریکا از وابستگی دیگر کشورها به دلار برای بلوکه کردن دارایی‌ها و محدود کردن معاملات آنها استفاده می‌کند. دلارزدایی از تجارت جهانی خدمتی بزرگ به رفاه ملت‌های در حال توسعه است.

اعضای بریکس نیازمند سرمایه‌گذاری مشترک روی کریدورهایی هستند که به عنوان شریان‌های مبادله کالا، خدمات و انرژی، ایفای نقش کرده و مدیریت آنها در انحصار قدرت‌های بزرگ غربی نباشد؛ ما همچنین نیازمند عزم ژئوپلتیکی جدید هستیم که راه‌حل‌های صلح‌آمیز برای بحران‌های بین‌المللی و جنگ‌ها را پیشنهاد داده و مناقشات مرزی را با گفت‌وگو حل و فصل کند. بریکس قبل از هر چیز باید تلاش‌های خود برای ایجاد یک زیرساخت مالی مستقل بین‌المللی که متمرکز بر حذف انحصارها در حوزه‌هایی مانند بانک و پیام‌رسان‌های مالی بین‌المللی باشد را تقویت و شرایط مشارکت کشورها در آن را آسان‌تر کند.»

این بخشی از صحبت‌های محمدباقر قالیباف، رییس مجلس ایران در اجلاس اخیر بریکس در آفریقای جنوبی است. صحبت‌هایی که نشان می‌دهد که در چارچوب آن، ایران به شکل جدی به ایده عبور نظام بین‌الملل از دلار تاکید دارد و امیدوار است که این ایده را بتواند در چارچوب بریکس به حقیقت نزدیک کند.

سلطه دلار بر اقتصاد جهانی به جنگ جهانی دوم و جایی باز می‌گردد که در آن، امریکا با پیروزی در جنگ توانست خود را به عنوان محور اقتصادی جهان مطرح کند. هرچند در دوران جنگ سرد، شوروی به عنوان رقیب امریکا، تلاش کرد که قدرت را توزیع کند اما در نهایت امریکا توانست اقتصاد خود را به جهان دیکته کرده و پس از آن دلار را به عنوان ارز معیار جهانی فعال کند. در چنین بستری حتی یورو به عنوان ارز رسمی اتحادیه اروپا نیز نتوانست زیر پای دلار را خالی کند.

در سال‌های گذشته، امریکا با استفاده از این حربه توانسته تحریم‌های خود را علیه کشورهای مختلف اعمال کند و به این ترتیب راهی جدید برای فشار بر آنها باز کند. به این ترتیب کشورهایی مانند ایران و روسیه تلاش کرده‌اند که زیر سایه تحریم‌ها راه‌هایی را برای عبور از دلار پیدا کنند که البته تاکنون جز مواردی محدود، این ایده به شکلی گسترده به ثمر ننشسته است.

به این ترتیب ایده دلارزدایی از بریکس که در آن تعدادی از اقتصادهای نوظهور جهانی فعال هستند، می‌تواند راهی برای این ایده باشد و تحلیل‌های جهانی نیز از این حکایت دارد که لااقل ایده این موضوع در ذهن رهبران بریکس وجود دارد. بر اساس گزارش وبگاه Watcher. Guru، حاصل این برنامه سه‌ساله دلارزدایی، تسویه‌حساب تجاری اعضای بریکس به ارزهای محلی به جای دلار امریکا خواهد بود. بانک توسعه جدید در حال یافتن راه‌هایی برای پایان بخشیدن به سلطه دلار امریکا بر بخش مالی جهان است.

این بانک جزییاتی را در اختیار رهبران بریکس قرار خواهد داد که در آنها ابزارهای کاهش معاملات انجام‌شده با دلار امریکا را مشخص می‌کند. بانک توسعه جدید تاکنون ایده وام دادن به سایر کشورهای در حال توسعه با ارزهای محلی را ارایه کرده است. این بانک پیشنهاد داد پرداخت وام به دلار امریکا متوقف و تسویه‌حساب‌ به دلار امریکا محدود شود؛ این اقدام ضمن فشار آوردن به دلار باعث می‌شود تقاضای آن با حاشیه کمتری کاهش یابد. با این حال، ممکن است ضرباتی که طرح سه‌ساله دلارزدایی به چشم‌انداز دلار امریکا وارد می‌کند، از این هم بیشتر باشد. بانک توسعه جدید دستورالعمل‌هایی را برای افزایش استفاده از ارزهای محلی و تقویت اقتصاد بومی کشورهای عضو بریکس ارایه خواهد کرد.

این احتمال وجود دارد که کسب‌وکارها در کشورهای در حال توسعه در صورت استفاده کشورها از ارزهای محلی رونق گیرد؛ زیرا آنها در معاملات فارکس ضرر نمی‌کنند؛ بنابراین، بخش مالی جهانی ممکن است تا سال ۲۰۲۶ میلادی به سرعت تغییر کند و به سوی یک نظم جدید جهانی جدید پیش برود. این احتمال وجود دارد که قدرت مالی از غرب به شرق متمایل شود و کشورهای در حال توسعه قدرت را در دست گیرند.

در حال حاضر، بریکس ۳۰ درصد از اقتصاد جهانی را کنترل می‌کند و اگر اتکای کشورهای عضو این بلوک اقتصادی به دلار امریکا به‌طور کامل پایان یابد، ممکن است این میزان افزایش یابد. اقتصاد امریکا احتمالاً سقوط خواهد کرد؛ زیرا این کشور هیچ وسیله‌ای برای جبران کسری بودجه خود نخواهد داشت. قیمت همه کالاها به‌طور سرسام‌آوری افزایش خواهد یافت که به بی‌ثباتی اقتصاد این کشور در سال‌های آینده منجر خواهد شد. در خاتمه، اگر اقدامات کشورهای بریکس تا سال ۲۰۲۶ میلادی با موفقیت پیش برود، دلار امریکا قدرت خود را در بازارهای بین‌المللی از دست خواهد داد، ارزهای محلی بر بخش مالی تسلط خواهند یافت و یکی از آنها احتمالاً ارز ذخیره جهانی خواهد شد.

همچنین مالزی با هدف مقابله با سلطه دلار امریکا، راه بریکس را در زمینه دلارزدایی دنبال می‌کند. انور ابراهیم، نخست‌وزیر مالزی، روز سه‌شنبه اعلام کرد که این کشور قصد دارد به وابستگی به دلار امریکا در تجارت جهانی پایان بخشد. ابراهیم فاش کرد که مالزی به‌شدت در جهت دلارزدایی تلاش می‌کند و از ارز محلی خود، رینگیت، برای معاملات جهانی استفاده خواهد کرد.

وی گفت: مالزی اولین قدم‌های خود را برای پایان بخشیدن به اتکا به دلار امریکا برداشته است. نخست‌وزیر مالزی اذعان کرد که این کشور نمی‌تواند به‌طور کامل معاملات با دلار امریکا را متوقف کند؛ اما به‌شدت تلاش خواهد کرد که استفاده از رینگیت را در دادوستدها افزایش دهد. وی توضیح داد که مالزی قراردادهای تجاری نزدیکی با اندونزی، تایلند و چین دارد و استفاده از رینگیت را در معاملات خود با این شرکای تجاری آغاز خواهد کرد. ابراهیم به مجلس مالزی گفت: راهبرد جدید شامل افزایش استفاده از رینگیت مالزی در دادوستد با چین (از اعضای بریکس) و کاهش معاملات با دلار امریکا است.

نخست‌وزیر مالزی به سوالات نمایندگان مجلس این کشور درباره اقدامات دولت برای تضمین ثبات رینگیت پاسخ داد. مجلس این کشور به موضوع کاهش بی‌سابقه ارزش رینگیت در برابر دلار امریکا پرداخت، زیرا امسال ارزش رینگیت در برابر دلار امریکا ۷.۶ درصد کاهش یافت. مالزی برای توقف استفاده از دلار امریکا از رویکرد بریکس پیروی می‌کند. این کشور قدم در راه کشورهای عضو بریکس گذاشته است تا به سوی کاهش ارزش دلار امریکا حرکت کند.

اگر مالزی رینگیت را در بازارهای بین‌المللی برای معاملات تجاری به ارزش میلیاردی استفاده کند، ممکن است ارزش رینگیت تثبیت شود. این کشور اکنون در حال اصلاحات ساختاری است و در نهایت ممکن است استفاده از دلار امریکا را به مرور کاهش دهد. ابراهیم توضیح داد: مالزی این اصلاحات ساختاری را اجرا خواهد کرد که ممکن است سرمایه‌ها را جذب و اقتصاد و ارز محلی را تقویت کند. ائتلاف بریکس الهام‌بخش بسیاری از کشورهای در حال توسعه در زمینه کنار گذاشتن دلار امریکا و استفاده از ارزهای محلی است.

پیش از این نیز یک پایگاه آلمانی به‌طور جدی به موضوع دلارزدایی در بریکس پرداخته بود. در این تحلیل به قلم «ویبکه دیل» با عنوان «به سوی دلارزدایی» آمده است: «امروزه قدرت‌های نوظهور اقتصادی موسوم به بریکس متشکل از برزیل، چین، هند، روسیه و آفریقای جنوبی می‌کوشند با تقویت قدرت اقتصادی و مالی خود، چه با ارزهای ملی و چه ارزهای واسطه دیگر از زیر سلطه سیستم مالی امریکا خارج شده و از دلار این کشور بیشتر فاصله بگیرند. با این وجود اگرچه همکاری در جنوب جهانی برای قطع وابستگی به شمال جهانی به سرعت در حال رشد است، اما هنوز موانع زیادی برای تحقق کامل این مهم وجود دارد. به‌طور مثال، امروزه بریکس تا حدودی به‌دلیل پذیرش تعدادی از اعضای جدید در میان خود و شکل‌گیری وزن اقتصادی بسیار نابرابر در میان اعضای آن مورد انتقاد است.

چون در حال حاضر، بیش از ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی درونی این ائتلاف توسط یک عضو آن یعنی چین تولید می‌شود. یا درآمد سرانه روسیه ۵ برابر بیشتر از درآمد هند است. در عین حال که بعضا تضاد منافع و مناقشاتی نیز بین اعضای این ائتلاف وجود دارد که همکاری بین خودشان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و حتی یکی از آنها را به سمت امریکا می‌کشاند، مثلا تا زمانی که درگیری‌های مرزی ملموس بین دو ابرقدرت هسته‌ای هند و چین وجود داشته باشد، وحدت و همبستگی کامل بین اعضای بریکس برای مقابله دلار امریکا شکننده خواهد بود. به رغم همه این موارد، امروزه جنوب در رد نظم جهانی تک قطبی که امریکا در آن حرف آخر را می‌زند متحد است. چون علاوه بر دلارزدایی، ایجاد راه‌های تجاری مشترک و موافقت نامه‌های تجارت آزاد نیز از جمله راه‌ها برای مقابله با جهان تک قطبی با محوریت امریکا تبدیل می‌شود.

البته حتی در مورد پایان وابستگی کشورهای جنوب جهانی به شمال جهانی، افزایش ارتباط در جنوب جهانی لزوماً با دور شدن آنها از «غرب» همراه نیست. در عوض، اکثر دولت‌ها بسته به اینکه چگونه می‌توانند به نحو احسن منافع خود را پیش ببرند، بین جبهه‌های مختلف مانور می‌دهند. مثلا، هند روابط اقتصادی خود را با روسیه و به ویژه با واردات انرژی از آن کشور گسترش داده است – اما در عین حال همکاری نظامی خود را با امریکا و پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نیز گسترش می‌دهد تا با اعمال فشار بر چین، در عین حال رقابت اقتصادی با چین به عنوان رقیب امریکا را نیز حفظ کند. کشورهای خلیج فارس نیز که به تازگی درخواست پیوستن به بریکس را مطرح کردند، همچنان به تسلیحات و آموزش نظامی از امریکا وابسته‌اند، اما این مانع از گسترش شدید روابط اقتصادی آنها با روسیه یا چین و جلوگیری از کاهش چندباره تولید نفت توسط «اوپک پلاس» به رغم درخواست‌های مکرر امریکا نمی‌شود. در هر صورت بریکس با اعضای اصلی و اعضای احتمالی جدید آن در آینده نزدیک، یک نقطه عطف در تاریخ ائتلاف و اتحاد کشورهای در حال توسعه است که در سال ۲۰۰۱ تأسیس شد: طبق اطلاعاتی که از سفارت روسیه در کنیا منتشر شد، ۵ عضو اصلی و فعلی آن قصد دارند یک ارز جدید را معرفی کنند که توسط طلا و سایر کالاهای خام مانند نقره یا فلزات نادر پشتیبانی می‌شود.

هرچند به نظر می‌رسد که لااقل فعلا این موضوع در حد ایده مطرح شده اما در نهایت به نظر می‌رسد که ایران با استفاده از ظرفیت بریکس به دنبال پیگیری یکی از اهداف کلان خود است و باید دید که آیا سرانجام رویای دلارزدایی به واقعیت ختم می‌شود یا خیر.