از سدهاي خالي تا چاه‌هاي بي‌آب
يك پژوهشگر حوزه آب و محيط زيست با اشاره به وضعيت وخيم بارش، منابع آب و سدهاي خالي گفت: تأمين بدون هشدار آب در اين روز‌ها و ماه‌ها در كلانشهرهايي مانند مشهد و تهران باعث شده است كه اغلب شهروندان شدت تنش آبي را درك نكرده و به مصارف عادي و حتي اسراف‌گونه خود ادامه دهند.
يك پژوهشگر حوزه آب و محيط زيست با اشاره به وضعيت وخيم بارش، منابع آب و سدهاي خالي گفت: تأمين بدون هشدار آب در اين روز‌ها و ماه‌ها در كلانشهرهايي مانند مشهد و تهران باعث شده است كه اغلب شهروندان شدت تنش آبي را درك نكرده و به مصارف عادي و حتي اسراف‌گونه خود ادامه دهند. مصطفي فدايي‌فرد در گفت‌وگو با ايلنا، در ارزيابي اوضاع منابع آبي در شرايط تداوم كم‌بارشي در كشور اظهار داشت: در سال آبي جاري كه يكي از كم‌بارش‌ترين‌ها در پنجاه سال گذشته است، به غير از استان‌هاي گيلان و مازندران، برخي از استان‌هاي كشور مانند تهران، لااقل با حدود ۶۰ درصد كاهش بارش مواجه شده‌اند و باقي استان‌ها نيز با كاهش شديد ميزان بارندگي روبرو هستند كه به دليل خشكسالي‌هاي سه سال گذشته، اثرات بسيار نامطلوبي را بر جاي نهاده است كه حتي اگر ماه‌هاي پُربارشي را پيش رو داشته باشيم نيز موضوع كمبود آب بسيار جدي است. بايد پذيرفت كه كم‌آبي در ذات وضعيت جغرافيايي اين كشور است. وي با بيان اينكه در حال حاضر آب موجود در مخازن چهار سد از سدهاي پنجگانه تأمين آب شرب تهران، به كمتر از ۱۵ درصد رسيده و سد لار نيز تقريبا خشك شده است، گفت: تامين آب شرب برخي مناطق در كشور مانند سيستان‌وبلوچستان، مشهد، تهران و گلستان، بسيار جدي است و در اولويت برنامه‌ريزي‌هاي وزارت نيرو قرار دارند. برخي شهرهاي ديگر خراسان‌رضوي، لرستان، كهگيلويه و بويراحمد، خراسان‌شمالي، سمنان، سيستان و بلوچستان و كرمان و ساوه مشمول طرح‌هاي تأمين آب اضطراري هستند. اين در حالي است كه مسوولان تاكيد دارند كه لحاظ كردن طرح‌هاي اضطراري تأمين آب به‌معناي بحراني بودن شرايط تأمين آب نيست، البته وضعيت تامين آب كشاورزي بسيار بحراني‌تر است و به‌طور حتم، چالش‌هاي اقتصادي و حتي امنيتي شديد را ايجاد خواهند كرد.
اين پژوهشگر حوضه آب و محيط زيست تصريح كرد: بحران تامين آب شرب مختص امسال نيست و در بسياري از سال‌هاي قبل نيز در كلانشهرها مشكلات جدي در تامين آب شرب وجود داشته است. به‌طور مثال آب شرب كلانشهر مشهد در تابستان گذشته با اجراي طرح‌هاي اضطراري و به صورت كاملا ميليمتري تامين شد و كار به جيره‌بندي آب نرسيد و مردم نيز بويي از اين شرايط بحراني نبردند چون مسوولان به منظور سرپوش گذاشتن بر سوء مديريت‌ها، علاقه‌مند به مخفي كردن بحران‌ها هستند. به همين منوال و در اين ماه‌هاي بحراني كه نيازمند اطلاع‌رساني گسترده هستيم، مسوولان نه تنها هشدارهاي جدي نمي‌دهند بلكه با تاكيد بر اينكه آب جيره‌بندي نخواهد شد، خيال مردم را براي مصرف بي‌رويه آب راحت مي‌كنند. اين در حالي است كه طي چند ماه اخير همه اخبار و گزارش‌هاي رسانه‌هاي داخلي و خارجي معطوف به جنگ حماس و حوثي‌ها با اسراييل و حمله موشكي سپاه به عراق، سوريه و پاكستان شده است و بحران‌هاي مرتبط با تامين آب، توسعه فرونشست و نابودي محيط زيست بيش از پيش به محاق رفته است. وي تاكيد كرد: در مجموع كوتاهي كردن در تبيين شرايط فعلي و خشكي شديد ايران و به خصوص تهران، موجب شده است كه شهروندان دركي از شدت تنش آبي نداشته باشند. درواقع تأمين بدون هشدار آب در اين روز‌ها و ماه‌ها در كلانشهرهايي مانند مشهد و تهران باعث شده است كه اغلب شهروندان شدت تنش آبي را درك نكرده و به مصارف عادي و حتي اسراف‌گونه خود ادامه دهند. فدايي‌فرد بيان داشت: در طي ۴۵ سال گذشته، فقط و فقط به فكر تامين آب به هر شكل ممكن بوده‌ايم و با اين رويكرد، توهم فراواني منابع آب را براي مصارف هرچه بيشتر آب ايجاد كرده‌ايم. در طي دو دهه ۷۰ و ۸۰ و حتي تا اوايل دهه ۹۰ با سدسازي‌هاي بي‌رويه و غيراصولي به اين رويكرد دامن زده‌ايم و در يك دهه اخير با اجراي طرح‌هاي انتقال آب بين حوضه‌اي كه فاقد مطالعات و ارزيابي‌هاي كافي بوده‌اند، به اين رويكرد ادامه داده‌ايم. در سال‌هاي اخير هم كه ديگر جايي براي احداث سد در كشور، همچنين آبي براي انتقال بين حوضه‌اي باقي نمانده، به اجراي طرح‌هاي تامين آب اضطراري خلق‌الساعه (نوپديد) بدون مطالعه لازم و بعضا غيراصولي مانند بهره‌برداري از آب‌هاي ژرف يا فسيلي رو آورده‌ايم كه تاكنون هيچ ثمري نداشته‌اند كه از جمله آن چاه شماره ۱ سيستان پمپ در عمق ۱۲۰۰ متري سوخته و چاه تعطيل شده است، چاه شماره ۲؛ آب‌شيرين‌كن ندارد و تعطيل شده است، چاه شماره ۳؛ آب‌شيرين‌كن نصب شده و ۷ كيلومتر خط آبرساني احداث شده ولي چاه آب ندارد و با يك روز پمپاژ آب قطع مي‌شود. چاه شماره ۴؛ تا عمق ۱۴۵۰ متري حفر شده و چون به آب نرسيده متوقف شده است. نتيجه اينكه ۱۰۰۰ ميليارد تومان هزينه شده و حتي يك ليتر آب دست مردم نرسيده است و البته نه كسي پاسخگوست و نه كسي مورد بازخواست و حساب پس دادن قرار گرفته است و به ناچار مجوز حفر ۱۰۰ حلقه چاه جديد در آن منطقه گرفته شده است. بنابراين همانند ساير مناطق، همواره آخرين راهكار، حفاري چاه‌هاي جديد براي آب شرب در مناطق ممنوعه است كه منجر به توسعه فرونشست و افزوده شدن بر شدت بحران‌هاي محيط زيستي مي‌شود و چون كه پاي تامين آب شرب و جنبه‌هاي امنيتي در ميان است، هيچكس قادر به مخالفت نيست. وي ادامه داد: در مجموع، اين رويكرد منجر به توسعه بي‌رويه و رشد جمعيت غير قابل كنترل كلانشهرها شده است و ضمن اينكه موضوع تامين آب آنها را در وقوع خشكسالي‌ها بحراني كرده است، به دليل فقدان طرح‌هاي پدافندي تامين آب براي جمعيت‌هاي پُرشمار و كلان، شرايط را سياسي نيز خواهد كرد. با اين وضعيت و با گذر زمان و استفاده از مُسكن‌هاي مقطعي، بحران‌هاي مرتبط با موضوع آب و محيط زيست به صورت تصاعدي تشديد شده و امكان وقوع شرايط غير قابل انتظار را در پي دارد. مدير سابق طرح جامع آب كشور با اشاره به تشديد وقوع پديده فرونشست گفت: در حال حاضر همه دشت‌هاي كشور كه آب شيرين و قابل برداشت دارند، درگير فرونشست هستند. به اعتقاد بسياري از كارشناسان و كنشگران آب و محيط زيست، پديده فرونشست زمين مهم‌ترين عامل نابودي سرزمين ايران خواهد بود و با وجود اينكه نرخ فرونشست در ايران به‌طور متوسط بيش از ۵ برابر متوسط جهاني است و البته تبديل شدن آن به فروچاله در برخي مناطق ده‌ها برابر است، متاسفانه هيچ توجهي به اين پديده و اثرات برگشت‌ناپذير آن نمي‌شود و همين بي‌توجهي بر وخامت اوضاع افزوده است. وي افزود: با وجود اينكه مهم‌ترين عامل توسعه فرونشست زمين در كشور، برداشت بي‌رويه و مستمر از منابع آب زيرزميني است، متاسفانه حفاري چاه‌هاي جديد و برداشت بيشتر از منابع آب زيرزميني در خشكسالي‌ها همواره يكي از گزينه‌هاي اصلي براي تامين آب شرب كلانشهرها از جمله اصفهان، تهران و مشهد بوده كه سردمدار فرونشست در كشور هستند، فرونشست در اصفهان به مناطق مسكوني، آموزشي، مذهبي و باستاني نيز رسيده كه مطابق با گزارش‌هاي رسمي، حتي منجر به تخليه برخي مدارس در اصفهان شده است. فدايي‌فرد گفت: با وجود آنكه هيچ رقم رسمي در خصوص ميزان برداشت از منابع زيرزميني آب تهران اعلام نشده است، بررسي‌هاي غيررسمي نشان مي‌دهد برداشت از منابع آب زيرزميني به‌شدت افزايش يافته و به منظور حفظ اندك آب باقي مانده در سدهاي پنجگانه تهران كه جملگي رو به خشكي مي‌روند، ميزان تأمين آب از محل چاه‌ها از مرز ۷۰ درصد نياز هم فراتر رفته است. اين در حالي است كه هم‌اكنون و پيش از برداشت‌هاي برنامه‌ريزي شده نيز، شاهد بيلان منفي ۵.۵ ميليارد مترمكعب هر ساله.
به گفته وي؛ توسعه پديده فرونشست باعث از بين رفتن مخازن زيرزميني شده و در نهايت نه تنها نفوذ رواناب به مخازن سفره‌هاي آب زير زمين كاهش خواهد يافت، بلكه منجر به افزايش سيلاب نيز مي‌شود و نتيجه آن نابودي بيش از پيش آب تجديدپذير كشور و افزايش بحران‌ها براي تامين آب خواهد بود. طي سي سال اخير، حجم آب تجديدپذير كشور از حدود ۱۳۰ ميليون متر مكعب در سال، به كمتر از ۱۰۰ ميليون متر مكعب رسيده است و متاسفانه با تداوم سوءمديريت‌ها، روند اين نابودي با شتاب ادامه دارد.
اين پژوهشگر حوضه آب و محيط زيست در ادامه با اشاره به تهديد امنيت غذايي مردم اظهار داشت: موقعيت جغرافيايي ايران و شرايط اقليمي كشور به گونه‌اي است كه به‌طور متوسط سالانه بيش از ۷۰ درصد از كل بارش‌هاي محدود و با پراكندگي نامناسب زماني و مكاني خود را از طريق تبخير و تعرق از دست مي‌دهد و اين به آن معناست كه اين كشور براي توسعه كشاورزي مناسب نيست. با وجودي كه اين موضوع در طرح جامع آب سال ۱۳۵۳ مورد تاكيد قرار گرفته است، متاسفانه در طي ۴۵ سال گذشته توسعه بي‌رويه، غيراصولي، كم‌راندمان و با الگوي كشت‌هاي پُرمصرف همواره در دستور كار بوده است و حتي با شعار خودكفايي، بيش از ۹۰ درصد از منابع آب كشور را در كشاورزي مصرف يا بهتر است بگوييم هدر مي‌دهيم و با اين سياست‌ها علاوه بر اينكه بيش از ۳۰ درصد از آب تجديدپذير كشور را تاكنون نابود كرده‌ايم، نه تنها به خودكفايي نرسيده‌ايم بلكه به دليل توسعه فراگير فقر امنيت غذايي مردم را نيز به خطر جدي انداخته‌ايم.
وي در ادامه به راهكارها پرداخت و گفت: وزارت نيرو بالغ بر ۵ هزار پروژه ريز و درشت در بخش مديريت تنش آبي در كشور در دست اجرا دارد كه براي تأمين مالي پروژه‌هاي مديريت خشكسالي در سال جاري، به‌جز منابع مالي پيش‌بيني شده در بودجه سالانه، درخواست ۱۰ هزار و ۵۰۰ ميليارد تومان بودجه ويژه را نيز به سازمان برنامه و بودجه ارايه داده است كه تجربه نشان مي‌دهد، عمدتا مُسكن‌هاي مقطعي در قالب طرح‌هاي اضطراري تامين آب يا در خوشبينانه‌ترين شرايط، مديريت مصرف آب است. تداوم اين رويكرد باعث مي‌شود كه فقط وقوع فاجعه‌هاي جبران‌ناپذيري كه منتظر وقوع آن هستيم به تاخير افتد ولي باعث جلوگيري از فاجعه نشده و در آينده‌اي بسيار نزديك با شدت بيشتري به وقوع خواهد پيوست.
