سهام عدالت گونه‌اي يارانه است كه بنابر نظر دولت نهم، از طريق شركت‌هاي تعاوني عدالت استاني به مشمولان آن واگذار شده و دولت، هدف از عرضه سهام عدالت را گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ايران اعلام كرده بود و بنابر طرح «سهام عدالت»، بخشي از سهام شركت‌هاي دولتي معين، به قشرهاي كم‌درآمدتر فروخته شد.
«آيين‌نامه اجرايي افزايش ثروت خانوارهاي ايراني از طريق گسترش سهم بخش تعاون براساس توزيع سهام عدالت» در تاريخ ۹ بهمن ۸۴ و پس از اصلاح متن اوليه كه خود در ۲۳ آبان ۸۴ مصوب هيات وزيران شده بود، به تصويب اين هيات رسيد. تصويب اساسنامه شركت كارگزاري سهام عدالت در همين روز بر عزم راسخ دولت جديد در عملي ساختن اين پروژه صحه گذاشت و سهام مزبور پيش از آغاز سال ۱۳۸۵ در چهار استان به تعدادي از مشمولان طرح اعطا شد. در مرحله اول واگذاري سهام عدالت به برخي از افراد تحت پوشش كميته امداد امام خميني، سازمان بهزيستي و رزمندگان بيكار فاقد شغل تقسيم شد و برگه‌هايي به عنوان برگه سهام عدالت نيز به مشمولان طرح سهام عدالت داده شد.
عدالت متعلق به شركت خاصي نيست و مجموع سبد سهام در درصدي از ۶۰ شركت دولتي تعريف شده است كه سود و زيان شركت‌هاي مذكور به‌صورت علي‌السويه بين سهامداران تقسيم مي‌شود. طبق قانون، دولت بايد سهام عدالت را از ابتداي سال ۹۵ آزاد مي‌كرد، اما امكان داشت اين آزادسازي ماه‌ها بعد از پايان مهلت قانوني طول بكشد و عملاً پرداخت سهام عدالت به انتخابات يازدهم رياست‌جمهوري رسید.
در مرداد ۱۳۹۵ سيد جعفر سبحاني مشاور رييس سازمان خصوصي‌سازي با تأكيد بر اينكه سودي كه در دولت گذشته بابت سهام عدالت به عدهاي از شهروندان پرداخت شده غيرقانوني بوده، مي‌گويد به هيچ عنوان سودي بابت سهام عدالت به شهروندان پرداخت نخواهد شد، بلكه تنها در پايان سال ۱۳۹۵ بابت مقدار آزادسازي اين سهام تعيين تكليف مي‌شود.
در اصل بر خلاف عرف بورس در سراسر دنيا در اين نوع سهام مشخص نيست كه مردم دقيقاً در كدام شركت سهام دارند و دولت فقط به گفتن اينكه ۲۶ شركت در اين نوع بورس هستند و مردم در آنها سهام دارند اكتفا مي‌كند و اين نوعي ابهام و تا حدودي يك نوع بي‌عدالتي است به اين دليل كه ممكن است يك شركت در طول سال ضرر بدهد و شركتي ديگر سود داشته باشد و در ميان عموم مردمي كه سهام دارند اين خود يك بي‌عدالتي است از طرفي اين شركت‌ها اغلب دولتي هستند و ممكن است در اثر تصميمات دولت دچار زيان‌هاي شديد شوند يا به‌طور كل ورشكسته شوند همانطور كه در گذشته بسياري از شركت‌ها با مديريت دولتي دچار ضرر شده‌اند. به نظر كارشناسان اقتصادي هدف دولت ايران از آزادسازي اين سهام درگير كردن مردم در بورس و در نتيجه رونق آن در شرايط بد اقتصادي آن است.
انتقال رايگان سهام عدالت
سازمان بورس و اوراق بهادار اعلام كرده كه فرايند انتقال سهام عدالت به متوفيان به وراث رايگان است، اما عدهاي از مردم به دليل بي‌اطلاعي از شرايط و چگونگي ثبت نام با هزينه‌هاي بالايي روبرو شده‌اند. زيرا به جاي اينكه فرآيند ثبت نام را از درگاه‌هاي اعلامي انجام دهند با مراجعه به دفاتر خدمات الكترونيكي ثبت نام انجام داده‌اند. طبق پيگيري‌هاي خبرنگار بازار هر كسي كه از طريق دفاتر خدمات الكترونيكي ثبت نام كرده با هزينه بين ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان پرداخت كرده است، در حالي كه امكان ثبت نام رايگان وجود داشت. در واقع فرآيند ثبت نام اينگونه رايگان مي‌شود كه فرد ابتدا وارد درگاه ذي‌نفعان بازار سرمايه شوند و بعد از آن اطلاعات مورد نياز (كد ملي و تاريخ تولد متوفي) را در بخش امور سهام عدالت متوفي وارد كنند.
همچنين وارث بايد نسبت به دارايي متوفي و زمان تشكيل پرونده آن اطلاعات لازم را داشته باشد و بعد از اينكه اطلاعات فرد ثبت شد يك كد پيگيري به وارث داده مي‌شود. در اين مرحله فرد بايد به يكي از دفاتر كارگزاري‌هاي منتخب يا شعب بانك‌هاي ملي، ملت، پارسيان يا تجارت مراجعه كند. همچنين وراث مي‌توانند به يكي از كارگزاري‌هاي تامين سرمايه نوين، كارگزاري بانك ملي، كارگزاري بانك كارآفرين، كارگزاري بانك سامان، كارگزاري خبرگان سهام، كارگزاري اقتصاد بيدار، كارگزاري كارگزاري بانك انصار، كارگزاري بانك تجارت، كارگزاري بانك ملت، كارگزاري بانك رفاه، كارگزاري بانك سپه، كارگزاري بانك پاسارگاد، كارگزاري آسمان، كارگزاري كاريزما، كارگزاري راهين، كارگزاري پويان، كارگزاري آپادانا، كارگزاري پيشرو، كارگزاري توسعه فردا، كارگزاري نهايت نگر، كارگزاري دانايان، كارگزاري ايساتيس پوي، كارگزاري مبين سرمايه و آرمان تدبير نقش جهان مراجعه كنند.
پس از آن مي‌تواند پرونده تشكيل دهد كه بايد در اين مرحله تصوير كارت ملي و صفحه اول شناسنامه متوفي و وراث و همچنين گواهي حصر وراثت و كپي وصيت نامه در صورت وجود داشتن بايد ارايه شود. بعد هر يك از وراث در بخش استعلام وضعيت دارايي سهامي متوفي را پيگيري كنند.
در ابتداي آغاز طرح توزيع سهام عدالت مقرر شده بود به هر يك از مشمولين تا سقف يك ميليون تومان و به هر خانوار ۵ نفره يا بيشتر تا سقف ۵ ميليون تومان سهام عدالت تخصيص داده شود و ثمن آن از سود شركت‌هاي سرمايه پذير سهام عدالت در طول ۱۰ سال مستهلك شود. اما ميزان سود عايدي در طول ۱۰ سال جوابگوي ميزان بدهي مشمولين نبوده است به‌طوري كه ارزش سهام تخصيص يافته به هر يك از سهامداران متناسب با ميزان اقساط وصول شده از بابت ثمن سهام واگذار شده از محل سود ده سال شركت‌هاي سرمايه پذير در مقاطع گذشته تعيين شده و در صورتحساب مشمولين در سامانه اينترنتي سهام عدالت درج و قابل مشاهده است .ممكن است ارزش سهام برخي از افرادي كه از طريق انتقال و تسهيم ارث سهام عدالت به آنها رسيده بيشتر از يك ميليون تومان بايد. يا افرادي كه قبل از سال ۱۳۹۵ سود سهام عدالت دريافت كرده‌اند به ميزان سود دريافتي از ارزش سهام تخصيصي آنها كاسته شده است يا تعدادي از مشموليني كه به تاييد نهاد‌هاي حمايتي مانند كميته امداد امام خميني (ره) و سازمان بهزيستي كشور از ۵۰ درصد تخفيف در بهاي واگذاري بهره‌مند شده‌اند ارزش سهام آنها حداكثر معادل ۱۰ ميليون ريال بوده است. مشمولان بايد توجه داشته باشند كه درحال حاضر افزايش سهام به يك ميليون تومان وجود ندارد.
پرداخت سود سهام عدالت به حساب بيش از ۴۳ ميليون سهامدار
محمد باغستاني با بيان اينكه فرايند مرحله دوم واريز سود سهام عدالت به اتمام رسيده است، گفت: در اين مرحله به حساب ۴۳ ميليون و ۸۲۵ هزار و ۲۱۰ سهامدار سود واريز شد. شماره شباي نامعتبر، حساب بانكي مسدود، راكد، مشترك (دو امضا)، ارزي و بلندمدت مهم‌ترين دلايلي است كه تاكنون سود به حساب اين گروه از سهامداران سهام عدالت واريز نشده است. باغستاني با بيان اينكه سهامداران نگران دريافت سود سهام عدالت خود نباشند، تصريح كرد: افرادي كه سود خود را دريافت نكرده‌اند، مي‌توانند با مراجعه به سامانه جامع اطلاعات مشتريان (سجام)، اطلاعات خود را بروز رساني كنند تا شركتسپرده‌گذاري مركزي در مرحله بعدي سود اين افراد را به حسابشان واريز كند. مديرعامل سمات درباره واريز سود به وراث متوفيان سهام عدالت گفت: در صورتي كه وراث با مراجعه به شعب شركت‌هاي كارگزاري يا بانك‌هاي منتخب، مدارك خود را در سامانه ميراث ثبت كنند، مي‌توانند سود سنوات گذشته را دريافت كنند. وي با بيان اينكه وراث متوفيان سهام عدالت تاكنون ۳۶۰ هزار پرونده در سامانه ميراث تشكيل داده‌اند، افزود: تعدادي از وراث هنوز در سامانه سجام ثبت نام نكرده‌اند و بايد هر چه سريع‌تر در اين سامانه ثبت‌نام كنند تا شرايط براي واريز سود اين افراد مهيا شود. باغستاني در خصوص زمان واريز مرحله بعدي سود سهام عدالت افزود: سازمان بورس و شركت سپرده‌گذاري مركزي مكاتبات و مذاكرات لازم را براي دريافت كل سود از شركت‌هاي سرمايه پذير را انجام خواهند داد كه اميدوارم بتوانيم در نخستين فرصت سود اين گروه از سهامداران را دريافت و به حساب آنها واريز كنيم.
