روند نگران کننده افزایش مصرف دارو در ایران

روزنامه فرهیختگان طی گزارشی نوشت : طبق آخرین آمار، مجموع فروش دارو در سال 1402 به 52.9 میلیارد عدد رسید و نرخ مصرف سرانه دارو به ازای هر ایرانی به حدود 618 عدد افزایش یافت. این افزایش در مصرف دارو نسبت به سال‌های گذشته، نشانه‌ای از وضعیت نگران‌کننده در حوزه بهداشت و درمان کشور است.

رکورددار فروش عددی دارو با 57.6 میلیارد عدد مربوط به سال 1401 بوده که به گفته کارشناسان، ناشی از نگرانی‌های مرتبط با شیوع کووید-19 و بیماری‌های مشابه بوده است. سرانه مصرف دارو از دهه 80 با 387 عدد به ازای هر ایرانی، به 481 عدد در دهه 90 و سپس به 630 عدد در سال‌های 1400، 1401 و 1402 افزایش یافته است.

مطابق با آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان غذاودارو، در سال1402 مجموع فروش عددی دارو در کشور به 52.9 میلیارد عدد رسیده که با احتساب جمعیت کنونی کشور نرخ مصرف سرانه دارو به ازای هر ایرانی حدود 618 عدد ثبت شده و بیانگر این است میزان مصرف دارو نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته است، اتفاقی که خبر خوبی برای حوزه بهداشت و درمان کشور نیست.

البته لازم به ذکر است رکورددار فروش عدد دارو با 57.6 میلیارد عدد مربوط به سال 1401 بوده که به گفته کارشناسان حوزه بهداشت و درمان، دلیل آن نگرانی‌های ناشی از تداوم شیوع کووید- 19 و بیماری‌های همپوشان با آن بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد سرانه مصرف دارو در کشور که در دهه 80 حدود 387 عدد به ازای هر ایرانی بوده، در دهه 90 به 481 عدد و در سه سال 1400، 1401 و 1402 به 630 عدد رسیده است.

افزایش نرخ سرانه فروش دارو دلایل زیادی دارد؛ شیوع بیماری کرونا در سال‌های اخیر یکی از این دلایل است. اختلاف قیمت ناشی از تفاوت نرخ ارز دولتی با ارز آزاد عامل دومی است که در افزایش قاچاق دارو و خروج آن از شبکه توزیع رسمی کشور نقش داشته است.

دکتر محمدرضا هاشمیان، فوق‌تخصص مراقبت‌های ویژه بیمارستان مسیح دانشوری و درخصوص فضای حاکم بر حوزه دارویی کشور می‌گوید: «حل ضعف اساسی این روزهای حوزه دارو و درمان صرفا در گرو دو مسیر یعنی 1- آموزش علمی واقعی درمورد مضرات تجویز و مصرف خودسرانه دارو و 2- چاره‌اندیشی برای عدم نظارت در داروخانه است.» وی معتقد است نظارت تنبیهی خاصی برای جلوگیری از فروش داروهای بدون نسخه در داروخانه‌های کشور وجود ندارد و این موضوع باعث مشکلات موجود است.

داروهای دیابت در رتبه اول خرید ایرانی‌ها

در این سال‌ها بسیار می‌بینیم که به‌تدریج ذائقه مردم به غذاهای شیرین عادت کرده و مصرف قند در قالب‌های مختلف بین مردم بالا رفته و کارخانه‌ها و برندهای مواد غذایی نیز روزبه‌روز محصولات با قند بالاتری را به بازار روانه می‌کنند و همچنان این سیکل معیوب پیوسته در حال چرخش است تا جایی که یکی از بیماری‌های شایع این روزها دیابت اعلام می‌شود.

این موضوع حالا خود را در آمارهای سازمان غذاودارو نیز نشان داده، به‌طوری‌که طی سال 1402 متفورمین و داروهای دیابت و قند پرفروش‌ترین داروهای کشور بوده‌اند. نگاهی به داده‌های آماری گزارش توزیع دارویی سازمان غذاودارو نشان می‌دهد پرفروش‌ترین داروها از لحاظ تعدادی در سال گذشته به ترتیب متفورمین با یک میلیارد و 719 میلیون عدد، ادالت کلد (سرماخوردگی بزرگسالان) با یک میلیارد و 535 میلیون عدد، آسپرین با یک میلیارد و 473 میلیون عدد، لوزارتان با یک میلیارد و 167 میلیون عدد، آموکسی‌سیلین با یک میلیارد و 134 میلیون عدد بوده‌اند.

در رده‌های پنج تا دهم فروش عددی نیز به ترتیب داروهایی هم چون استامینوفن کدئین با فروش یک میلیارد و 89 تایی، فاموتیدین دارای فروش یک میلیارد و 69 عددی و لووتیروکسین‌سدیم با فروش879 میلیون عددی قرارگرفته‌اند. درخصوص رتبه اولی متفورمین این موضوع قابل ذکر است که گرچه ممکن است برخی از افراد برای کاهش وزن نیز از این دارو استفاده کنند، اما متخصصان حوزه سلامت و ازجمله یک پزشک داروساز و یک پزشک عمومی گفتند بخش عمده خرید متفورمین برای بیماران دیابتی است.

سیل فروش دارو بدون نسخه

باور نادرست مصرف دارو در گذشته در مقیاسی بود که شخصی می‌گفت: «من هر قرصی هرجا می‌بینم می‌خورم چون قطعا برای درمان عضوی از بدن است و من هم که تمام اعضای بدنم درد می‌کند.» همان قرص‌ها خیلی زود همان شخص را از پا درمی‌آورد.

این مسکن خیلی کارسازه، سریع جواب می‌ده!

آب روی آتیشه...

فعلا دکتر نرو، دارویت پیش منه!

داروخانه این مسکن‌ها رو بدون نسخه می‌فروشه، فعلا با همین درد رو کنترل کن... .

این دیالوگ‌ها احتمالا برای بسیاری از ما آشناست و چقدر هم بین خانواده‌های ایرانی رواج دارد. حتما شما هم با انبوهی از کسانی در داروخانه‌ها روبه‌رو شده‌اید که لیست بلندبالایی از داروهای بدون نسخه ناآشنا را از داروخانه می‌خرند و می‌برند. خوددرمانی و پناه بردن به مسکن برای تسکین اولیه و درنهایت به تاخیر انداختن مراجعه به پزشک به بهانه آن که نسخه پزشک قیمت بیشتری دارد و درنهایت داروهای مشابهی تجویز می‌کند. همه این بهانه‌ها در مرحله اول ابتلا به بیماری در ذهن و در زبان گردش می‌کند و درنهایت مسیر ما را به‌سمت داروخانه می‌کشاند تا همان مسکن‌های همیشگی را تهیه کنیم.

این مساله آن جایی ترسناک‌تر می‌شود که توجه کنیم آسیب این مسکن‌ها به دستگاه گوارش، کلیه و سایر اندام‌های حیاتی بدن با گذشت زمان در بدن نمایان می‌شود. با نگاه به این نقشه توزیع دارویی و جمع‌آوری لیست 70 عددی که شامل پرمصرف‌ترین و پرفروش‌ترین داروهاست؛ نکته جالب توجه که به چشم می‌خورد اینجاست که میزان فروش داروهای بدون نسخه و به‌نوعی روتین که به‌طور غالب بدون نسخه نیز در اختیار مردم قرار می‌گیرد و جزء گروه مسکن‌هاست، با اختلاف زیادی سهمش از کل فروش دارویی کشور بالاست. برای مثال در این لیست توسط «فرهیختگان» جمع‌آوری شده، بیش از یک‌سوم داروهای پروفروش مربوط به گروه مسکن‌ها و داروهای بدون نسخه است.

این موضوع شاید در نگاه اول ساده به‌نظر بیاید ولی بسیار نگران‌کننده است. برای مثال داروهایی مانند آموکسی‌سیلین، ایبوپروفن، آسپیرین و استامینوفن جزء این گروهند و رواج بالای فروش آنها نمایانگر رواج بالای خوددرمانی بین مردم است که آسیب‌های زیادی در پی خواهد داشت که در درازمدت آشکار خواهد شد

به همین منظور لازم است مسئولان سیاستگذاری حوزه بهداشت و درمان در قدم اول وزارتخانه و در مرحله بعد رسانه تمام تلاش خود را در جهت آگاه‌سازی مردم و همچنان قانونگذاری در جهت فروش بدون چهارچوب مسکن‌ها و خوددرمان‌های شناخته‌شده به کار گیرند. براساس گزارش آمارنامه دارویی کشور بین داروهای پرفروش‌ کشور طی سال گذشته، ادالت کلد (سرماخوردگی بزرگسالان) با یک میلیارد و 535 میلیون عدد، آسپرین با یک میلیارد و 473 میلیون عدد، آموکسی‌سیلین با یک میلیارد و 134 میلیون عدد و استامینوفن/کدئین و ایبوپروفن با یک میلیارد و 89 میلیون عدد ازجمله این داروهای بدون نسخه پرفروش هستند.

محمدرضا هاشمیان، فوق‌تخصص مراقبت‌های ویژه بیمارستان مسیح دانشوری درخصوص مصرف بی‌رویه داروهای بدون نسخه می‌گوید: «این روزها خصوصا از زمان شیوع بیماری کرونا، بسیار می‌بینیم داروخانه‌ها دارویی به مردم می‌دهند که تجویز پزشک نیست. با وجود افزایش اطلاعات مردم و هشدار رسانه‌ها در این خصوص، موضوع بسیار نگران‌کننده است.

این ماجرا همین‌جا متوقف نمی‌شود حتی در «‌آی‌سی‌یو بیمارستان‌ها نیز جایی که بیماران بدحال دیده می‌شود این مساله پررنگ‌تر است و بسیار می‌بینیم با وجود کمبود داروهای خاص در داروخانه‌ها در اینجا به‌فور و به‌راحتی از داروهای به اصطلاح «ناصر خسرویی» توسط همراهان بیمار استفاده می‌شود. قطعا وقتی تامین شما در جایی خارج از سیستم واقعی است، مصرف هم افزایش می‌یابد.»

فروش 3 همت آموکسی‌سیلین!

آمارها از میزان مصرف دارو در کشور می‌تواند ترسیم‌کننده الگویی برای بیماری‌های متداول در کشور باشد. براساس نقشه دارویی کشور در سال اخیر، آموکسی‌سیلین با فروش2600 میلیارد تومانی در سال 1402 توانست رکورد فروش داروها را از نظر قیمتی از آن خود کند. پس از آن به ترتیب قرص‌های سفیکسیم و سدیم‌کلراید با نرخ فروش مشابه 2000میلیاردی، سرماخوردگی بزرگسالان با فروش 1500 میلیارد تومانی، کو-آموکسیکلاو با فروش 1400 میلیارد تومانی پرچمداران فروش داروها (خصوصا گروه مسکن‌ها) در سالی که گذشت بودند.

نکته جالب توجه موضوع اینجاست که قرص سفیکسیم با دوهزار میلیارد تومان فروش و به تعداد 310 میلیون عدد، قرص سرماخوردگی با 1500 میلیارد تومان فروش و به تعداد 1500 و قرص کو- آموکسیلاو با 1400 میلیارد تومان فروش به تعداد 260 میلیون عدد فروخته شده‌اند و در میزان فروش از نظر قیمتی و عددی متفاوت هستند.

افزایش فروش داروهای اختلالات روانی

نکته جالب توجه دیگری که در این نقشه توزیع دارویی کشور به چشم می‌خورد و نمی‌توان از آن به‌راحتی گذر کرد افزایش مصرف داروهای مربوط به اختلالات روحی و روانی از جمله داروهای ضدافسردگی و کنترل اعصاب، مانند پوکساید (با فروش 540 میلیون عدد)، سدیم والپرواتریا (با فروش 197 میلیون عدد)، قرص آلپرازولام (با فروش 498 میلیون عدد) و... است که در پنج سال گذشته اینچنین بین مردم گستردگی نداشته و صرفا با نسخه روانپزشک به بیمار تجویز می‌شد.

در یک سال گذشته اختلالات اضطرابی هم به بیماری افسردگی افزوده شده و به دنبال آن در یکی دو سال اخیر جزء پرفروش‌ها و پرمصرف‌های سبد دارویی ایرانی‌ها قرار گرفت. این میزان مصرف داروهای بی‌خوابی و کنترل اعصاب و روان که روند صعودی به خود گرفته است مساله نگران‌کننده‌ای است که از نظر مسئولان سیاست‌گذاری باید مورد توجه قرار بگیرد.

البته باید این نکته را هم یاد آور شد بخشی از این میزان مصرف به مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم که در پنج سال اخیر بسیار گسترش پیدا کرده است؛ برمی‌گردد. در همین رابطه روانشناسان و متخصصان در سال‌های اخیر هشدارهای زیادی در رابطه با افزایش بیماری‌های اعصاب و روان و به دنبال آن کنترل مصرف داروهای اعصاب و روان داده‌اند؛ ازجمله بهروز بنیادی، عضو کمیسیون بهداشت و روان اظهار داشت: «طبق گزارش‌هایی که در رابطه با آسیب‌های اجتماعی و افزایش اضطراب و افسردگی در جامعه داده می‌شود بیش از 25 درصد افراد جامعه به‌نوعی با این مساله درگیر هستند.

این عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس درباره نظارت بر فروش داروهای اعصاب در داروخانه‌ها گفت: «برای جلوگیری از مصرف خودسرانه و بدون نسخه پزشک باید مدیریت و نظارت بیشتری روی فروش‌های بدون نسخه داروخانه داشته باشیم. این مساله بسیار فراگیر و گسترده بوده و باید پزشکان داروخانه و داروسازان نقش‌آفرینی بیشتری داشته باشند.

این داروها درصورت مصرف خودسرانه اعتیادآور بوده و عوارض جانبی بسیاری در پی خواهد داشت.» همچنان رضا دانشمند، روانپزشک ضمن اشاره به اینکه اختلالات اضطرابی و اختلالات افسردگی با دامنه شیوع بین ۱۵ تا ۲۵ درصد شایع‌ترین اختلالات روانپزشکی در کشور هستند، گفت: «شکل و شدت اختلالات روانپزشکی پس از کرونا تغییر کرده است.»

این روانپزشک، اظهار داشت: «در مطالعات داخل کشور نشان داده شده که اختلالات اضطرابی و اختلالات افسردگی با دامنه شیوع بین ۱۵ تا ۲۵ درصد شایع‌ترین اختلالات روانپزشکی در کشور هستند.» ۱۸مهر ۱۴۰۲ نیز سیدوحید شریعت، رئیس انجمن روانپزشکان ایران در یک نشست خبری اظهار داشت: «حدود ۳۰ درصد مردم در معرض ابتلا به‌نوعی از اختلالات روانی هستند که نسبت به مطالعات گذشته (۲۱ درصد) روند افزایشی داشته که یک درصد ابتلای آن مربوط به دوران پساکرونا است.»

پیشگیری بهتر از درمان

آمارنامه توزیع دارویی ایران می‌تواند الگویی باشد تا فرآیند تجزیه و تحلیل میزان مصرف و فروش داروها- خصوصا داروهایی که به میزان بیشتری در سبد دارویی خانوار هستند- با سهولت بیشتری در اختیار دولت و مسئولان کشور قرار گیرد تا آنها با توجه ویژه به تبعات منفی این میزان مصرف‌ها بین خانوار درصدد بهبود وضعیت فعلی تلاش خود را به‌کار گیرند. کارشناسان حوزه بهداشت و درمان می‌گویند گرچه بخش عمده مساله سلامت روان مردم در حیطه اختیارات وزارت بهداشت نیست و مسائلی همچون اشتغال و مسکن و سرمایه اجتماعی، امید و نشاط در جامعه در ارتقای سلامت روان بسیار موثر هستند، اما در حوزه بیماری‌های جسمی بخش عمده هزینه‌ها و انرژی وزارت بهداشت و درمان برای بخش درمان گذاشته ‌شده و خبری از حوزه بهداشت و به‌اصطلاح بهتر بخش پیشگیری نیست.

به‌عبارتی پروتکل‌های بهداشتی در حوزه تغذیه، نظارت بر بخش غذا و کشاورزی و همچنین مسئولیت سازمان‌هایی همچون استاندارد در بهبود کیفیت تغذیه و غذای مردم امری است که باید بسیار جدی گرفته شود. تبلیغات رسانه‌ای و عمومی از دیگر بخش‌هایی است که باید مورد توجه دولت و وزارت بهداشت باشد. هشدارها درمورد مصرف بیش از حد نمک، مصرف بیش از حد نان، مصرف بیش از حد انواع قندها، مصرف بیش از حد انواع روغن‌ها و... موضوعاتی هستند که باید به‌طور جدی در برنامه‌های پیشگیری برای آن چاره‌اندیشی شود.

همچنین توجه به الگوی مصرف غذایی مردم و به‌ویژه الگوی قوت غالب سفره خانوار نیز ازجمله مواردی است که باید موردتوجه جدی دولت در توزیع یارانه‌های نقدی و غیرنقدی باشد. توجه به مخاطرات قوت‌های غالب فعلی و تلاش هدفمند برای تغییر این الگو موضوعی است که می‌تواند در برنامه‌های یارانه‌ای وزارت رفاه برای آن برنامه‌ریزی شود.