تاثیر حذف صفر از پول ملی بر شرایط فعلی اقتصاد ایران چیست؟
حذف صفر از پول ملی ایران در دهه‌های گذشته چندین بار بر زبان سیاستمداران افتاده، ولی به دلایل مختلف به مرحله اجرایی نرسیده است. در سال ۹۸ این لایحه توسط دولت حسن روحانی به مجلس ارائه شد، ولی هرگز اجرا نشد.
در چند روز گذشته، حذف صفر از پول ملی باری دیگر با ارائه لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور به مجلس توسط دولت چهاردهم سر و صدا به‌پا کرده است. این گزارش به تاریخچه این سیاست، تجارب موفق کشورها در اجرای حذف صفر از پول ملی، دلایل موافقت و مخالفت با این طرح و ملزومات اجرای آن پرداخته است.
حذف صفر از پول ملی؛ ساده‌ترین راه اصلاح پولی
به گزارش اکوایران، اصلاحات پولی از جمله سیاست‌هایی است که دولت‌ها برای رفع اثر تورم بر ارزش پول ملی که موجب کاهش ارزش پول می‌شود، اخذ می‌کنند. به‌طور کلی، اصلاحات پولی تغییراتی سطحی هستند که قابلیت ایجاد تغییرات اساسی در حوزه پولی ندارند.
ساده‌ترین روش اصلاح پولی، حذف صفر از پول ملی است. سابقه اجرای این سیاست به کشورهایی برمی‌گردد که بحران‌های اقتصادی و دورانی با تورم‌های بالا را گذرانده‌اند که باعث کاهش چشمگیر ارزش پول ملی شده است. هدف از حذف صفر از پول ملی، افزایش ارزش اسکناس و مسکوکات در دست اشخاص و متقاعد کردن فعالان اقتصادی به اتمام دوره تورمی است. به عبارت دیگر، اجرای سیاست حذف پول ملی در دوره‌های تورمی کارا نیست و صرفا برای کنترل بار روانی ایجاد شده به واسطه تورم بالا است.
حذف صفر از واحد پولی به چه دورانی برمی‌گردد؟
تاریخچه سیاست حذف صفر از پول ملی به پس از جنگ جهانی دوم و دوره ابرتورم آلمان غربی برمی‌گردد که باعث انتشار مارک جدید شد. پس از آن، در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی این سیاست به وفور در کشورهای زیادی که عمدتا در حال توسعه بودند، اجرا شده است. از جمله این کشورها می‌توان به فرانسه، روسیه، آمریکای لاتین، ایتالیا، افغانستان، برزیل، مکزیک و ترکیه اشاره کرد.
برزیل رکورددار اجرای این سیاست است که در شش مرحله ۱۸ صفر از واحد پول ملی خود را حذف کرده است. پس از آن، یوگسلاوی سابق پنج بار و آرژانتین چهار بار از صفرهای اسکناس خود کاسته‌اند. دولت کشور زیمباوه نیز ده صفر را از پول ملی خود حذف کرده است.
تغییر واحد پول نیز از جمله اقداماتی است که هدف از اجرای آن ارائه پول ملی در مقیاسی جدید و ارزهای بالاتر برای تسهیل درک، استفاده و مدیریت آن است. به عبارت دیگر، تغییر واحد پول عبارت است از حذف صفر از پول ملی و بیان هر آنچه به پول ملی مربوط می‌شود. در واقع، قیمت کالاها و خدمات، حقوق و دستمزد، بدهی‌ها، نرخ ارز و مالیات در قالب مقیاس پولی جدید ارائه می‌شود.
از سال ۱۹۲۳ تا ۲۰۰۹، حدود ۵۰ کشور جمعا ۲۷۲ صفر را از پول ملی خود حذف کرده‌اند. در دهه ۷۰ میلادی، حجم بالای بدهی‌های خارجی و تورم افسار گسیخته منجر به اجرای اصلاحات پولی در آمریکای لاتین شده است. دهه ۹۰ میلادی دوره مهمی به لحاظ اجرای این سیاست به شمار می‌آید. زیرا در این دهه بیشترین تعداد اجرای سیاست حذف صفر از پول ملی اتفاق افتاده است. پس از فروپاشی شوروی سابق و تاسیس کشورهای تازه، برای گذار از نظام سوسیالیستی به اقتصاد بازار، اصلاحات پولی به امری ضروری تبدیل شد.
همچنین، تشکیل اتحادیه اروپا پیش از قرن بیست و یکم و تلاش برخی کشورها مانند ترکیه برای پیوستن به این اتحادیه، ضروریت سیاست‌های اصلاح پولی مطرح شد. به‌طور کلی، دلایل اجرای سیاست‌های اصلاح پولی در کشورها متفاوت بوده، ولی تعدادی از کشورها دلایل مشترک معدودی داشته‌اند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تورم بالای مستمر
حجم بالای بدهی‌های خارجی و تضعیف ارزش پول ملی
تغییر ناگهانی نظام سیاسی
عدم کارآمدی وجوه نقدی در نظام پرداخت‌ها
تغییر افکار عمومی به آغاز دوره جدید
توجیه موافقان حذف صفر از پول ملی
موافقان اجرای طرح حذف صفر از پول ملی معتقدند به علت تورم‌های بالایی که در گذشته رخ داده، بالا بودن تعداد صفرهای پول ملی به دلایل روانی تورم انتظاری بالایی را در اذهان عمومی ایجاد می‌کند. همچنین، اقتصاد ایران نسبت به اقتصاد کشورهای پیشرفته دارای سرانه اسکناس در گردش بالاتری است و حذف صفر از پول ملی باعث می‌شود اسکناس‌های خرد وزنی در معاملات نداشته باشند. پس در هزینه انتشار اسکناس‌های خرد صرفه‌جویی می‌شود. به همین واسطه، ریسک‌های ناشی از انتقال حجم بالایی اسکناس نیز کاهش می‌یابد.
از سوی دیگر، حذف صفرها به ساده‌سازی ارقام پولی منجر شده و نگهداری حساب‌ها و انجام محاسبات مالی را آسان‌تر می‌کند. این تغییر باعث کاهش خطاهای احتمالی در ثبت حساب‌ها شده و همچنین زیرساخت‌های مورد نیاز مانند دستگاه‌های خودپرداز و پول‌شمار را بهینه‌تر می‌سازد. از طرفی، مبادلات داخلی و خارجی نیز تسهیل می‌شوند؛ چراکه افزایش ارزش اسمی پول، مقایسه با ارزهای بین‌المللی را آسان‌تر کرده و کارآمدی معاملات تجاری را افزایش می‌دهد.
یکی از نگرانی‌ها درباره تاثیر این سیاست بر تورم است، اما از آنجا که حذف صفرها تغییری در ارزش واقعی کالاها و خدمات ایجاد نمی‌کند، تاثیری بر شاخص تورم ندارد. در واقع، این اقدام با کاهش توهم پولی می‌تواند به کنترل انتظارات تورمی کمک کند. علاوه بر این، اجرای این سیاست هزینه عملیاتی چندانی ندارد و به جایگزینی اسکناس‌های قدیمی با اسکناس‌های جدید محدود می‌شود.
در نهایت، حذف صفر از پول ملی می‌تواند به تقویت ارزش اسمی پول در برابر ارزهای خارجی و بهبود اعتماد عمومی به اقتصاد کشور کمک کند. این اقدام از دلاریزه شدن اقتصاد و کاهش اقتدار بانک مرکزی جلوگیری کرده و حس اعتماد به پول ملی و روحیه ملی را افزایش می‌دهد.
مخالفان این طرح چه می‌گویند؟
البته هر نظریه‌ای منتقدانی نیز دارد. این افراد معتقدند که اصلاح واحد پول ملی باید با اصلاحات اقتصادی دیگر و در قالب یک برنامه بلندمدت انجام شود. از جمله این اصلاحات می‌توان به کاهش هزینه‌های دولت، اصلاح نظام مالیاتی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، انضباط پولی و مالی و ثبات نسبی اقتصاد اشاره کرد. همچنین، به عقیده مخالفان، طرح تغییر واحد پولی جزء اقدامات ضروری کشور نبوده و موارد مهم‌تری برای سیاست‌گذاری وجود دارد. کاهش ارزش پول و افزایش ارقام اسمی پول به دلیل تورم اتفاق می‌افتد و سیاست‌گذاران بهتر است اولویت‌هایی مانند کنترل و تک‌رقمی کردن نرخ تورم را داشته باشند تا اصلاحات پولی کارا انجام شود و مجبور به اجرای چند باره آنها نباشند.
کشورهایی که طرح حذف صفر از پول ملی را با موفقیت اجرا کرده‌اند، در زمان اجرای طرح ارزش پول آنها به طرز قابل توجهی کاهش یافته و ارقام مبادلات روزمره به چند میلیون یا میلیارد واحد پولی کشور بوده است. به همین دلیل، به منظور تسهیل مبادلات و افزایش ارزش اسکناس این سیاست اجرا شده است. به گفته مخالفان اصلاحات پولی، شرایط اقتصادی ایران به گونه‌ای نیست که چنین سیاست‌هایی به یک ضرورت تبدیل شده باشد. از سوی دیگر، با حذف صفر از پول ملی، کارشناسان در مقایسه ارقام صورت‌های مالی و اقتصادی قبلی با فعلی به مشکل بر خواهند خورد و باعث اتلاف وقت و هزینه می‌شود.
برخلاف دیدگاه موافقان، یکی از مشکلاتی که از سوی مخالفان در مورد حذف صفر از پول ملی مطرح می‌شود، هزینه‌های سنگین در نتیجه جایگزینی اسکناس‌های جدید با قدیم است که می‌تواند منجر به اتلاف وقت مردم و حتی مسئولان در تطبیق قیمت‌های فعلی با جدید شود. همچنین، چاپ اسکناس‌های جدید که عمدتا درشت هستند، می‌تواند برای دولت هزینه‌بر باشد و قیمت کالاهای خرد و ارزان نیز از این موضوع تاثیر می‌پذیرند. اگر دولت بخواهد قیمت آنها را همچنان پایین نگه دارد، مجبور به ضرب و انتشار سکه و اسکناس‌های خرد است که توجیه اقتصادی ندارد. به عقیده مخالفان این طرح، ترویج بانکداری الکترونیک و استفاده از کارت‌های اعتباری گزینه‌های به‌صرفه‌تری هستند. زیرا ریسک و هزینه آن کمتر است و دیگر مشکل استهلاک اسکناس و جایگزینی آنها وجود ندارد.
بلاخره حذف صفر از پول ملی خوب است یا بد؟
سیاست حذف صفر از واحد پولی معمولا پس از کنترل تورم و رسیدن به ثبات اقتصادی انجام می‌شود. این سیاست زمانی موفقیت‌آمیز است که نرخ تورم کاهش یابد، تولید ناخالص داخلی رشد کند و اعتبار پول ملی تقویت شود. حذف صفر یک اقدام مکمل است، نه یک راهکار اساسی برای اصلاح اقتصاد. اجرای این سیاست بدون مهار تورم و اصلاحات نهادی، بی‌نتیجه خواهد بود و ممکن است منجر به تکرار این فرآیند شود.
تجربه کشورها نشان می‌دهد که موفقیت در حذف صفر به پیش‌نیازهایی مانند اصلاحات اقتصادی و کنترل تورم وابسته است. ترکیه در سال ۲۰۰۵ پس از کاهش تورم و اجرای اصلاحات گسترده اقتصادی از جمله خصوصی‌سازی و کاهش هزینه‌های دولت، شش صفر از پول ملی خود حذف کرد. در مقابل، کشورهایی مانند زیمبابوه و آرژانتین بدون اقدامات تثبیتی لازم، به این سیاست دست زده و با تشدید تورم یا ناکامی در اهداف خود مواجه شدند.
اولویت‌های اجرای این سیاست شامل کاهش هزینه‌های دولت، اصلاح نظام مالیاتی، تقویت صادرات و ثبات اقتصاد است. همچنین، اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی درباره اهمیت این تغییر، امنیت پول جدید و سازوکار اجرای آن ضروری است. همکاری سازمان‌های اقتصادی و اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از سوءاستفاده از مردم نیز اهمیت دارد.
به‌طور کلی، بسیاری از متخصصان معتقدند اجرای این سیاست کمکی به اقتصاد تورمی ایران نخواهد کرد و شرط موفقیت آن، بهبود شرایط اقتصادی دیگر و بسترسازی اجرای آن است. همچنین، حذف صفر از پول ملی در شرایط فعلی علاوه بر ناکارا بودن، اجرای مکرر آن و هزینه‌های گزافی را به همراه خواهد داشت.