ماحصل درآمد دلاري از نفت چيست؟

محمدرضا منجذب

ايران طي سال‌هاي پس از انقلاب مجموعا حدود 1600 ميليارد دلار نفت فروخته است. اما بايد ديد اين درآمدهاي نفتي آيا منجر به كمتر شدن فاصله ايران با توسعه شده است يا نه؟ بر اساس آمارهاي مستند، اقتصاد ايران از زمان دولت مظفرالدين شاه قاجار تا سال 52 مجموعا، 26.8ميليارد دلار نفت فروخته است. از سال 52 خورشيدي تا سال 57 ميزان فروش نفت ايران 112.7ميليارد دلار بوده است. به عبارت روشن‌تر، كل درآمد نفتي ايران از ابتداي اكتشاف نفت تا قبل از پيروزي انقلاب حدود 140ميليارد دلار بوده است. از سال 57 تا سال 60 خورشيدي (دولت‌هاي بازرگان، همچنين دولت‌هاي اول و دوم جمهوري اسلامي) ايران 36ميليارد دلار نفت فروخته است. از سال 60 تا 68 (دولت‌هاي سوم و چهارم) ميزان فروش نفت ايران 110ميليارد دلار بوده است. طي سال‌هاي 68 تا 76 (دولت‌هاي پنجم و ششم) ميزان فروش نفت ايران 141ميليارد دلار، 76 تا 84 (دولت‌هاي هفتم و هشتم) 157 ميليارد دلار و طي سال‌هاي 84 تا 92 ميزان فروش نفت ايران به عدد نجومي 618ميليارد دلار رسيده است. اين عدد طي سال‌هاي 92 تا 1400 به 350ميليارد دلار يعني حدودا نصف درآمد دولت‌هاي نهم و دهم كاهش داشته است. در مجموع طي سال‌هاي پس از پيروزي انقلاب ايران حدود 1412ميليارد دلار نفت فروخته است. از سال 1400 تا 1404 هم اگر 180ميليارد دلار به اين عدد اضافه كنيم به عدد 1600ميليارد دلاري مي‌رسيم. يعني حدود 1.4تريليون دلار.اما ماحصل اين درآمد براي اقتصاد ايران چيزي جز بيماري هلندي نبوده است. طي سال‌هاي اخير، واژه بيماري هلندي در اقتصاد ايران به كرات تكرار مي‌شود. به‌طور كلي بيماري هلندي (Dutch Disease) به وضعيتي اقتصادي اطلاق مي‌شود كه در آن افزايش درآمدهاي ناشي از صادرات منابع طبيعي (مانند نفت، گاز و معادن) منجر به كاهش رقابت‌پذيري ساير بخش‌هاي اقتصادي، به ويژه صنعت و كشاورزي مي‌شود. اين مفهوم اولين‌بار در دهه ۱۹۶۰ و پس از كشف گاز طبيعي در هلند مطرح شد و  پس از آن براي ساير اقتصادهايي كه با اين پديده‌ها مواجه مي‌شوند، استفاده مي‌شود. در خصوص كشورمان اما بايد گفت كه ايران به دليل وابستگي بالاي خود به درآمدهاي نفتي، در معرض اين بيماري قرار گرفته است.
دلايل اصلي بروز بيماري هلندي در ايران عبارتند از: 
1) وابستگي به نفت: ايران يكي از بزرگ‌ترين توليدكنندگان نفت در جهان است و بخش عمده‌اي از درآمدهاي دولت از طريق صادرات نفت تامين مي‌شود. اين وابستگي باعث مي‌شود كه ساير بخش‌هاي اقتصادي كمتر توسعه يابند. 
2) نوسانات قيمت نفت: تغييرات قيمت جهاني نفت تاثير زيادي بر اقتصاد ايران دارد. در زمان افزايش قيمت نفت، ارزش پول ملي بالا مي‌رود و اين امر مي‌تواند به كاهش صادرات غيرنفتي منجر شود. 
3) عدم تنوع اقتصادي: اقتصاد ايران به ‌شدت وابسته به بخش نفت و گاز است و ساير بخش‌ها مانند صنعت و كشاورزي به اندازه كافي توسعه نيافته‌اند. اين عدم تنوع در ساير بخش‌هاي اقتصادي باعث شده، اقتصاد ايران به يك اقتصاد تك بعدي بدل شده و امكان انعطاف و پويايي بيشتر را نداشته باشد. 
4) مديريت ناكارآمد: سياست‌هاي اقتصادي و مديريتي ناكارآمد نيز مي‌تواند به تشديد بيماري هلندي كمك كند. عدم برنامه‌ريزي مناسب براي سرمايه‌گذاري در ساير بخش‌ها و توجه نكردن به توسعه پايدار مي‌تواند به بروز اين مشكل منجر شود. 
5) تحريم‌ها: تحريم‌هاي بين‌المللي عليه ايران نيز تاثير منفي بر توسعه ساير بخش‌هاي اقتصادي داشته و باعث شده كه وابستگي به نفت بيشتر شود.
6) نوسانات اقتصادي: وابستگي به يك منبع درآمد واحد (مانند نفت) مي‌تواند باعث آسيب‌پذيري در برابر نوسانات قيمت جهاني آن منبع شود. اين نوسانات ممكن است تاثيرات منفي روي كل اقتصاد داشته باشد.
7) كاهش سرمايه‌گذاري در ساير بخش‌ها: با تمركز بر استخراج و صادرات منابع طبيعي، سرمايه‌گذاري در ساير بخش‌هاي اقتصادي كاهش مي‌يابد. اين موضوع مي‌تواند منجر به ركود در صنايع ديگر شود.
8) تقويت ارز ملي: افزايش درآمدهاي ارزي معمولا منجر به تقويت ارز ملي مي‌شود. اين امر باعث مي‌شود كه كالاهاي صادراتي ساير بخش‌ها (مانند صنعت و كشاورزي) گران‌تر شوند و در نتيجه رقابت‌پذيري آنها كاهش يابد.
در مجموع بيماري هلندي در ايران نتيجه تركيبي از وابستگي به منابع طبيعي، نوسانات بازار جهاني، عدم تنوع اقتصادي و مديريت ناكارآمد است. به دليل وابستگي به نفت اقتصاد ملي دچار نفرين نفت شده و به‌رغم 1600 ميليارد دلار درآمد نفتي ايران فرآيند توسعه اقتصادي را طي نكرده است.