هم حمایت می‌شوند و هم تخریب
گروه اقتصاد اجتماعی علی اسدی‌خمامی
وقتی صحبت از سفر می‌شود، بیشتر مردم تورها، آژانس‌های مسافرتی، هتل‌ها و مانند اینها را به خاطر می‌آورند. اما جالب است بدانید که طبق تعاریف سازمان جهانی گردشگری، بیش از 50 نوع گردشگری در جهان وجود دارد. از اسم‌هایی مانند گردشگری غذا، گردشگری سلامت، گردشگری حلال، سفر زیارتی و... که بگذریم، یکی از انواع رو به رشد گردشگری در جهان اکوتوریسم یا همان بوم‌گردی است.
لغت اکوتوریسم (Eco Tourism) که فرهنگستان لغت با کمک سازمان میراث فرهنگی کشور آن را معادل طبیعت‌گردی معنا کرده است، از نظر ریشه لغوی از دو جزء «Eco» و «Tourism» ساخته شده است که پیشوند «اکو» برگرفته از ریشه‌یی یونانی به معنی آمیزه‌یی از مفاهیم محیط‌زیست و زیستگاه و «توریسم» به معنای گردشگری است؛ این مفهوم بیش از هر چیز طبیعت را تداعی می‌کند. در فارسی کلمه بوم را معادل اکو قرار داده‌اند و بنابراین به اکوتوریسم، بوم‌گردی نیز می‌گویند.
بنا بر تعریف اکوتوریسم از منظر انجمن جهانی اکوتوریسم که در سال 1991 میلادی ارائه شده، اکوتوریسم سفری است مسوولانه به مناطق طبیعی، که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود. چند سال بعد در 1996 میلادی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی با بسط تعریف بالا، بوم‌گردی را چنین تعریف کرد: اکوتوریسم یک سفر و بازدید زیست محیطی مسوولانه از مناطق طبیعی بکر است که برای لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و ویژگی‌های فرهنگی مرتبط با آن انجام می‌شود، به‌طوری که باعث ترویج حفاظت شود و آثار منفی بسیار کمی از جانب بازدید‌کنندگان بر محیط به جای گذارد و شرایطی را برای اشتغال و بهره‌مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی (بومی) فراهم کند. با توجه به این تعریف، بوم‌گردها افرادی هستند که از مرحله علاقه ساده به طبیعت فراتر رفته و پا در عرصه شناخت رازها و زیبایی‌های عمیق آن می‌گذارند. یک بوم‌گرد، خود را نسبت به مراقبت از طبیعت و احترام به فرهنگ بومی مسوول می‌داند و به این مسوولیت پایبند است. بنابراین هر کس که به هر طریقی به طبیعت سفر می‌کند، الزاما یک بوم‌گرد به حساب نمی‌آید.
همان‌طور که بالاتر بدان اشاره شد، بوم‌گردی ملزومات خاص خود را دارد و یکی از این ملزومات اقامتگاه است. از چادر و کمپینگ که بگذریم یکی از راه‌حل‌هایی که طبیعت‌گردان برای اقامت در طبیعت یافته‌اند، اکولوج‌ها یا همان اقامتگاه‌های بوم‌گردی است.
خواب در بوم‌خانه‌ها
اما اقامتگاه بوم‌گردی چیست؟ بنا بر تعریفی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با مشارکت برخی پیشگامان اقامتگاه‌های بوم‌گردی در آیین‌نامه‌یی تحت عنوان »ضوابط اقامتگاه‌های بوم‌گردی» ارائه کرده، این نوع اقامتگاه مسکنی موقت برای گردشگران هستند که علاوه بر رعایت اصول حاکم بر صنعت هتل‌داری و ارائه خدماتی با کیفیت مشخص و قابل قبول به میهمانان در محیط‌های طبیعی، این خصوصیات را دارا باشند: کمترین آسیب را به محیط زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد کند، کمترین تاثیر ممکن را هنگام ساخت و ساز روی محیط طبیعی اطراف بگذارند، مناسب و هماهنگ با بافت فیزیکی و فرهنگی منطقه باشند و با توجه به شکل، ظاهر، رنگ و معماری محلی ساخته شده باشند، از روش‌های پایدار برای به دست آوردن آب مصرفی و کاهش مصرف آن استفاده کنند، نظام کارآمد دفع پسماندها و پساب‌ها داشته باشند، در حد امکان از منابع انرژی جایگزین با رعایت اصول پایداری بهره‌مند باشند، برای همکاری با انجمن‌های محلی تلاش کنند، برنامه‌های آموزشی درباره محیط‌های فرهنگی طبیعی و فرهنگی منطقه برای کارمندان و گردشگران ترتیب دهند و نهایتا با شرکت در برنامه‌های تحقیقاتی، به توسعه
پایدار منطقه کمک کنند. بر مبنای تفاسیر فوق هتل‌های بوم‌گردی هتل‌هایی هستند که در محیط‌های طبیعی با رعایت بالاترین سطح ممکن ضوابط زیست محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه احداث شده و ضمن حداکثر تعامل با جامعه محلی، زمینه حضور و اقامت طبیعت‌گردان را با کیفیتی قابل قبول و تعریف شده در محیط‌های طبیعی فراهم می‌کنند.
بوم‌گردی در ایران
تاسیس اقامتگاه‌های بوم‌گردی در ایران با تلاش مازیار آل‌داوود برای جلب گردشگران خارجی در سال 1382 آغاز شد. «آقا مازیار» که به خاطر پیشکسوتی و کمک‌هایش به صنعت بوم‌گردی ایران نزد بوم‌گردان، مالکان اقامتگاه‌ها و مسوولان گردشگری احترام خاصی دارد، با موها و ریش سپید بلند، تن درشت و لباس‌های محلی‌اش معروف است. او می‌گوید: بعد از آنکه کسب‌وکار خود را سامان داده، دیگر در فکر توسعه آن نبوده و وقت و همت خود را برای کمک به دیگرانی که خواهان ورود به این فعالیت بوده‌اند، گذاشته است. گفته‌یی که ارادت دیگران به او تاییدش می‌کند. اکنون نسبت به سال 1382، اقامتگاه‌های بوم‌گردی وضعیت بسیار بهتری دارند. بیش از 300 عدد از این اقامتگاه‌ها در ایران فعالیت می‌کنند یا در شرف آغاز فعالیت هستند. آیین‌نامه تاسیس و رتبه‌بندی اقامتگاه‌های بوم‌گردی تدوین و ابلاغ شده و سازمان میراث فرهنگی می‌گوید همه جوره از این نوع فعالیت‌ها حمایت خواهد کرد. حمایتی که از تسهیل و تسریع روند کاغذبازی اداری تا اعطای وام‌های کم‌بهره را شامل می‌شود. هرچند مازیار در نصیحتی به چند نفر از تازه‌کاران می‌گوید: «اگر می‌خواهید در این کسب‌وکار موفق باشید، به امید
این وام‌ها ننشینید و کار را شروع کنید. دنبال شرایط موجود نباشید. با همان حداقلی که امکان دارد کار را آغاز کنید و رفته رفته وضعیت را بهبود بدهید. » گویا وعده تسهیلات مالی تاکنون محقق نشده است. یکی از بهره‌برداران جوان می‌گوید: «تاکنون هیچ‌کس موفق نشده از سازمان میراث فرهنگی وام بگیرد. اگر وام نمی‌دهند، بگویند نمی‌دهیم که وقت دیگران را نگیرند.»
البته تسهیلات مالی همه‌چیز نیست. فرنگیس عامری دکترای حرفه‌یی دی‌بی‌ای دارد و سه مجموعه بوم‌گردی را در روستای زواره شهرستان اردستان استان اصفهان اداره می‌کند. او می‌گوید: «از لحاظ اداری، سازمان همکاری فوق‌العاده‌یی با من داشته، به‌طوری که این همکاری من را به ادامه کار و حتی گسترش آن بسیار امیدوار کرده است. » با این‌حال به‌گفته او، تسهیلات همیشه در برنامه هست و هیچ‌گاه پرداخت نمی‌شود، یا لااقل هنوز زمان پرداخت آن نرسیده است. عامری در مجموع فعالیت بوم‌گردی و حمایت از آن را مطلوب می‌داند: «این فعالیت باعث شد که من مهاجرت معکوس داشته باشم. یعنی از شهر به روستا بازگردم. » و این اتفاقی است که در ادبیات توسعه روستایی مبارکی تلقی می‌شود، چراکه می‌تواند مانع از مرگ روستا شود.
و دیگر دلایل
علیرضا موذنی، بهره‌برداری خوش‌رو و خوش‌خنده از شهر یزد است که 3 سال از آغاز فعالیت او می‌گذرد، می‌گوید: پیش از آغاز کار اطلاعی از چیستی بوم‌گردی و اقامت‌گاه‌هایش نداشته و تبلیغات، تسهیلات و جذابیت‌های این فعالیت باعث شده است سراغ راه‌اندازی آن برود.
به گفته موذنی، حمایت از تاسیس این نوع اقامتگاه‌ها کاملا مشهود است، چراکه به عنوان مثال خود او بدون پرداخت هیچ هزینه‌یی موفق به دریافت مجوز بهره‌برداری شده است. با این حال، او انتقادی را نیز به این سهولت وارد می‌کند: « در حال حاضر نوعی رقابت میان بخشداران، فرمانداران و استانداران برای تاسیس اقامتگاه‌های بیشتر شکل گرفته است. همه می‌خواهند در حوزه آنها دست‌کم یک اقامتگاه باشد. این مساله باعث شده کیفیت فعالیت به‌شدت افت کند. »
موذنی می‌گوید: 100 اقامتگاه با کیفیت، بهتر از 400 اقامتگاه بی‌کیفیت است. اما در حال حاضر توجه بیش از حد به کمیت باعث شده که الزام عملی به قوانین آورده شده در آیین‌نامه، چندان برای صدور مجوز ملاک نباشد.
جدای از این مساله، مشکل دیگری نیز وجود دارد. گویا نهادهای دیگری نیز در کشور هستند که همکاری آنها برای بهره‌برداری موفق از یک اقامتگاه بوم‌گرداری الزامی است، اما این نهادها تعهد چندانی به همکاری ندارند. مازیار آل‌داوود که پیش‌تر به او اشاره شد، به تازگی مالکیتش بر اقامتگاه خود را در خطر سلب از سوی اداره اوقاف یافته است. این یعنی قدیمی‌ترین اقامتگاه بوم‌گردی ایران در معرض خطر تخریب قرار دارد. اقامتگاه علی صالحیان مثال دیگری است. او از سال 94 فعالیت خود را برای اخذ مجوز آغاز کرده و تیرماه سال 95 موفق به دریافت مجوز کتبی شده است. با این حال، در شرایطی که هنوز این مجوز کتبی را در دست دارد، در تماسی تلفنی به صورت شفاهی به او گفته شده که به دلایلی جدای از دلایل فنی و تخصصی حق فعالیت ندارد.
اقامتگاه‌های بوم‌گردی می‌توانند به عنوان موتور محرکی برای پیشبرد صنعت گردشگری ایران به کار گرفته شوند. آن‌طور که محمد‌علی فیاضی، مدیرکل طبیعت‌گردی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور پیش‌تر گفته بود، 38هزار اقامتگاه بوم‌گردی در ایران کم است و در برنامه ششم توسعه احداث 2 هزار از این نوع اقامتگاه‌ها پیش‌بینی شده است. دولت می‌گوید که قصد حمایت از اقامتگاه‌های بوم‌گردی را دارد. اما باید دید که آیا در این قصد جدی است؟ یا صرفا به وعده‌های توخالی اکتفا می‌کند.
