تجارت سخت با «آل سعود»

تعادل|

تجارت ایران با عربستان پس از توافق به کدام سو می‌رود؟ ارزیابی های آماری گمرک از تبادلات تجاری میان ایران و عربستان طی ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد، روند تراز تجاری با فراز وفرودهایی روبرو بوده است. بنابر آمارها، بیشترین حجم تجارت خارجی میان ایران و عربستان در ۱۰ سال گذشته به سال 94 تعلق داشته و برابر با 200 میلیون دلار بوده است. آمارها همچنین نشان می‌دهد، در سال‌های 95 و 99 که روابط ایران و عربستان قطع بود حجم تجارت بین ایران و عربستان صفر بوده و به عبارتی هیچ مراوده تجاری صورت نگرفته است.

تحلیل‌های آماری نشان می‌دهد، مجموع تجارت خارجی ایران و عربستان در ۱۰ سال اخیر چیزی حدود 745 میلیون دلار بوده که با دستیابی به سطح 3 میلیارد دلاری تجارت که برای سال جاری تخمین زده شده، فاصله بسیاری دارد. بنابراین دورنمای تجاری سیاست‌گذاران برای سال جاری به نظر کمی دور از انتظار می‌رسد. از این رو، فعالان اقتصادی نیز می‌گویند: بازار منطقه به‌شدت رقابتی شده‌ و صادرات و نفوذ به بازار این منطقه بسیار سخت است؛ چراکه بازیگران این منطقه از جمله «چین، هند و روسیه» بسیار قوی هستند و روسیه با کمترین قیمت صادرات را در منطقه انجام می‌دهد.

روند تجارت با عربستان در یک دهه

در روزهای گذشته توافق ایران و عربستان سعودی برای برقراری مجدد روابط سیاسی در صدر اخبار رسانه‌های منطقه و جهان قرار گرفته و انتظار می‌رود مراودات تجاری در سال جدید بهبود یافته و تا مرز سه میلیارد دلار افزایش پیدا کند. اما ببینیم روند تجارت با عربستان طی سال‌های گذشته چگونه رقم خورده است؟ بررسی گزارش گمرگ، از تبادلات تجاری میان ایران و عربستان طی ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد، روند تراز تجاری با فرار و فرود همراه بوده، اما در نهایت جهش مثبتی را در ۱۱ ماهه سال 1401 به ثبت رسانده، هرچند همچنان رقم این تجارت بسیار پایین گزارش می‌شود. 

جزییات روند حجم تجارت کالاهای غیرنفتی بین دو کشور حاکی از این است که از ابتدای سال 91 تا سال پایان بهمن سال گذشته حجم تجارت کالاها به لحاظ وزنی با ثبت یک رکورد در سال 92 به حدود ۸۰۰ هزار تن رسیده و در ادامه مسیر نزولی را تا سال 1400 طی کرده است.

حجم تجارت در واقع مجموع صادرات و واردات را اندازه‌گیری می‌کند. در همین حال ارزیابی‌های آماری گویای این است که در ۱۱ ماه ابتدایی سال گذشته حجم تجارت کالاهای غیرنفتی میان ایران و عربستان به لحاظ وزنی حدود 31 هزار تن و از نظر ارزشی 15 میلیون دلار بوده است. آمارها همچنین نشان می‌دهد، در سال‌های 95 و 99 که روابط ایران و عربستان قطع بود حجم تجارت بین ایران و عربستان صفر بوده و به عبارتی هیچ مراوده تجاری صورت نگرفته است.  بررسی جزییات این آمار همچنین نشان می‌دهد طی ۱۰ سال گذشته صادرات در مقایسه با واردات سهم عمده‌ای در حجم تجارت بین ایران و عربستان داشته است؛ به‌طوری که از سال 98 تاکنون هیچ کالایی از عربستان وارد ایران نشده و در مقابل عمده حجم تجارت ایران از ناحیه صادرات بوده است.

 جهش تراز تجاری پس از هفت سال

در بررسی‌های آماری حجم تجارت ایران و عربستان در بازه ۱۰ سال گذشته مشاهده می‌شود، بیشترین ارزش دلاری حجم تجارت ایران و عربستان در سال 94 رقم خورده است؛ یعنی یک سال پیش از قطع روابط تجاری این دو کشور. در آن سال ارزش دلاری کل تجارت ایران و عربستان برابر با 212 میلیون دلار بوده که از این میزان ارزش واردات از سمت عربستان برابر با تقریبا 78 میلیارد دلار بوده و مابقی سهم صادرات ایران به عربستان بوده است.

از طرفی مجموع تجارت خارجی ایران و عربستان در ۱۰ سال اخیر در حدود 745 میلیون دلار بوده که باز هم با آنچه برای سال جاری تخمین زده شده، فاصله بسیاری داشته و یک‌چهارم تجارت سه میلیارد دلاری هدف‌گذاری شده محسوب می‌شود. بنابراین دستیابی به سطح 3 میلیارد دلاری اتفاقی دور از گذشته ۱۰ ساله ایران شمرده می‌شود. در کنار حجم تجارت ایران و عربستان می‌توان روند تراز تجاری این دو کشور را نیز مورد ارزیابی قرار داد. این شاخص نشان می‌دهد در بازه مورد بررسی چه میزان دلار از ناحیه تجارت با عربستان وارد چرخه اقتصادی ایران شده است.

  بر اساس محاسبات صورت‌گرفته تراز تجاری بین ایران و عربستان طی ۱۰ سال گذشته، این شاخص در سال 91 حدود 45 میلیون دلار بوده، اما در سال 92 این شاخص کاهش پیدا کرده است. نهایتا در سال 93 با یک جهش به نقطه اوج خود در بازه ۱۰ ساله رسیده و در این سال تراز تجاری بین ایران و عربستان به 112 میلیون و 939 هزار دلار رسیده است. ارزیابی‌ها همچنین نشان می‌دهد، در سال‌های 95 تا 1400 روابط تجاری بین ایران و عربستان قطع بود و با توجه به اینکه مراودات تجاری بسیار کاهش یافته، تراز تجاری در سال‌هایی صفر و حتی منفی ثبت شده است. در سال 1401 پس از بهبود روابط تجاری، مشاهده می‌شود تراز تجاری بین ایران و عربستان طی ۱۱ ماه با ثبت یک جهش به رقم 14 میلیون و 710 هزار دلار رسیده، که میزان صادرات 14 میلیون و 710هزار دلار بوده و وارداتی صورت نگرفته است. 

    اما و اگرهای تجارت ایران و عربستان

حال که این روزها توافق ایران با عربستان درصدر اخبار قرار دارد، این پرسش قابل طرح است که سرگیری این روابط تا چه اندازه می‌تواند به توسعه تجارت بین دو کشور بینجامد؟ فرشید فرزانگان رییس سابق اتاق مشترک بازرگانی ایران و امارات دراظهاراتی این شتاب از سرگیری این روابط را تا حدودی مشکوک دانسته وعنوان کرده: از شکل‌گیری روابط ایران و عربستان بسیار خوشحال هستم و نتیجه از سرگیری روابط ایران با کشورها به نفع تجارت کشور است اما حجم اخبار خوب درباره روابط ایران و عربستان ما را به این مشکوک می‌کند که چین در این میان منافعی را دنبال می‌کند.

وقتی ممکن است منافع سنگینی پیش بیاید، همه کشورها آن را می‌پذیرند به ویژه اینکه کشورمان در شرایط اقتصادی بسیار نامناسبی قرار دارد. او با اشاره به اینکه حجم تجارت ایران و عربستان در اوج حدود یک میلیارد دلار بوده‌، گفته است: بازار عربستان بسیار عمیق و متفاوت از بازار سایر کشورها است. اگر روابط اقتصادی با عربستان شکل بگیرد، کشور می‌تواند تامین‌کننده انواع مواد پتروشیمی باشد؛ چراکه عربستان غول تولید‌کننده مواد پتروشیمی با کیفیت است و به روز‌ترین تجهیزات تولید را در اختیار دارد.

فرزانگان با تاکید بر اینکه اگر دسترسی به مواد اولیه برای تولید با کیفیت نداشته باشد، تنها می‌تواند صادر‌کننده مواد خام باشد و می‌تواند این مواد اولیه با کیفیت را از عربستان تامین کند، به ایلنا گفته است: از این رو روابط تجاری با عربستان روابط دو سویه خواهد بود. اما باید توجه داشته باشیم که بازار منطقه به‌شدت رقابتی شده‌ و صادرات و نفوذ به بازار این منطقه بسیار سخت است؛ چراکه این منطقه رقابت قیمت محور است و بازیگر این منطقه از جمله، چین، هند و روسیه بسیار قوی هستند و روسیه با کمترین قیمت صادرات را در منطقه انجام می‌دهد. او اما مساله اصلی که باید مورد توجه قرار گیرد را شرکت‌های خصوصی که همزمان با امریکا و چین و ... همکاری دارند، می‌داند، و توضیح می‌دهد: اگر بخواهند با ایران هم وارد فعالیت اقتصادی و تجاری شوند، تحت فشار غرب قرار می‌گیرند و ترجیح می‌دهند با ایران کار نکنند.  به گفته فرزانگان، موضوع بسیار مهم بعدی مساله روابط بانکی است، هر تراکنشی از ایران هر چند که مقصد آن عربستان باشد ممکن است برای آن بانک ریسکی ایجاد کند، مگر اینکه مدل روابط بانکی ایران و امارات به اجرا برسد.

به اینگونه که ایران درهم به بانک اماراتی ارایه دهد و در امارات درهم به ریال تبدیل شود و ریال در اختیار عربستان قرار بگیرد که در این صورت هم هزینه مبادلات به دلیل وجود موانع افزایش پیدا می‌کند. کارشناس اقتصادی کشورهای عربی با بیان اینکه برای توسعه روابط باید زیرساخت‌های حمل و نقلی و بانکی ایجاد و توسعه پیدا کند، اظهار کرده: در حال حاضر که فضای روابط ایران و روسیه بسیار باز است اما فعالان اقتصادی ایران نمی‌توانند از این فضا بهره ببرند به دلیل محدودیت‌هایی که در ایران وجود دارد حال اینکه این محدودیت‌ها در رابطه با عربستان بسیار بیشتر است؛ چراکه عربستان روابط سنگین تجاری با امریکا و غرب دارد. فرزانگان می‌گوید: در زمینه صادرات فرش به عربستان بسیار توانمند هستیم و کشور عربستان هم برای تجارت فرش با ایران به‌شدت کشش دارد. 

او اما بر این باور است که برای توسعه روابط با عربستان باید خطوط کشتیرانی فعال شوند اما اهمیت مسائل بانکی بسیار بیشتر از سایر موارد است. کدام بانک خصوصی در این شرایط این ریسک را می‌پذیرد که با ایران کار کند؟ مگر اینکه به همان ترتیبی که تاکنون بانک‌های امارات با ایران کار کردند، همکاری داشته باشند که هزینه مبادلات  راتا حداقل 15 درصد افزایش می‌دهد. به گفته این فعال اقتصادی، در مواقعی کالای ایرانی در امارات تخلیه می‌شود و برند آن تغییر و به برند اماراتی تبدیل و با برچسب جدید به مقصد ارسال می‌شود، که تمام این اقدامات از جمله تغییر اسناد و بارگیری مجدد باعث افزایش هزینه‌ها می‌شود.