تفاوت زندگی شهری در شمال و جنوب تهران

سجاد خسروی|

دانشجوی دکترای برنامه‌ریزی شهری|

کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای نشان دادن میزان رضایتمندی فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروه‌ها، از ابعاد مختلف زندگی است. کیفیت زندگی شهری یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعات شهری در کشورهای مختلف است. این مهم به دلیل اهمیت روزافزون مطالعات کیفیت زندگی در پایش سیاست‌های برنامه‌ریزی شهری و نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری است. بنابراین شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین، نیازمند تامین استانداردهایی است که در یک نگاه می‌توان آن را استانداردهای کیفیت زندگی نامید. واژه کیفیت زندگی بیشتر با محیط طبیعی و شرایط خارجی زندگی افراد از قبیل آلودگی، کیفیت مسکن، جنبه‌های زیبایی‌شناسانه، تراکم، شیوع جرم و مانند اینها مرتبط است. امروزه اهمیت محیط‌های مسکونی شهری به عنوان سکونتگاه‌های اصلی مردم، روز به روز در حال افزایش است. بطوری که این محیط‌ها در وهله اول ابزار مهمی برای توسعه انواع شاخص‌های زندگی نظیر سلامت، خانواده، کار یا فراغت و... را فراهم می‌آورند. دوم اینکه، جمعیت زیادی در نواحی به‌شدت شهرنشین شده زندگی می‌کنند یا در آینده‌یی نزدیک زندگی خواهند کرد که باید به کیفیت محیط سکونت آنها توجه ویژه شود. کیفیت محیط نه تنها به حوزه برآورده‌سازی نیازهای مادی انسانی توجه دارد، بلکه تامین و ارتقای ظرفیت‌های اجتماعی و توسعه‌یی اجتماعات براساس الگوهای رفتار اجتماعی را در نظر دارد. بنابراین بهبود و ارتقای کیفیت محیط مسکونی، به مثابه یکی از اهداف اصلی سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان شهری در پایش سیاست‌های عمومی تبدیل شده است. استراتژی شهری بانک جهانی (1999) برای شهرهای جهان سوم، روی چهار مشخصه اساسی قابلیت سکونت، رقابت‌پذیری، حکمرانی خوب و ورشکستگی‌ها متمرکز شده است، این چهار عامل را نیز در افزایش رفاه ساکنین این شهرها دخیل می‌داند در جدید‌ترین رتبه‌بندی با توجه به شاخص کیفیت زندگی بین کشور‌های جهان درسال2014 متاسفانه کشور ایران در رتبه 51 جهان قرار گرفت که در جایگاه بسیار نامناسبی هم در قاره آسیا نیز قرار دارد. واژه کیفیت در لاتینqual به معنی چیزی و چه و «quality» به مفهوم چگونگی آمده و «qol» از نظر واژه به معنی چگونگی زندگی است و در برگیرنده تفاوت‌های آن است که برای هر فرد منحصر به فرد بوده و با دیگران متفاوت است. بالاترین هدف توسعه و مدیریت شهری، بهبود کیفیت زندگی و خوش‌بختی شهروندان است: حال انکه کیفیت زندگی مفهومی چند بعدی است و جنبه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد. بطور کلی کیفیت زندگی شامل مسائل مادی و غیر مادی است. ازبعد مادی، کیفیت زندگی نه تنها مقوله‌هایی چون استانداردهای زندگی، امکانات زیربنایی، تولید اقتصادی، اشتغال، قیمت‌ها، قانون و مانند اینها را در بر می‌گیرد بلکه مواردی چون سلامتی، سرگرمی، اوقات فراغت، فرهنگ و هنرو مانند اینها نیز در همین مقوله می‌گنجند. در بعد مفاهیم غیرمادی، کیفیت زندگی شامل تجارب و دریافت‌های شخصی افراد و بازخوردهای آنها در زندگی واقعی‌شان است. قرن‌هاست که مردم بطور ذاتی به دنبال زندگی خوب بوده‌اند و در این راستا برای بهبود شرایط زیست، بشر سعی می‌کند تا از استعدادها و توانمندی‌های خود حداکثر بهره‌برداری را بنماید. ولی همواره مساله اصلی این بوده که یک زندگی مطلوب و با کیفیت چگونه زندگی است؟ در ادبیات علوم اجتماعی، توسعه‌ اجتماعی نخست مترادف با تکامل اجتماعی بود. دراین دوره بشر در حال حرکت به سوی تمدن بود، ولی در دوره‌های اخیر توسعه اجتماعی از فرضیه‌های تکاملی خود جدا شده و روی مسائلی در ارتباط با تامین نیازهای بشری و ارتقای کیفیت زندگی متمرکز شده است. در مراحل آغازین، مطالعات تجربی مربوط به کیفیت زندگی به صورت تقلیل‌گرایانه و یک بعدی صورت می‌گرفت. به عنوان مثال، در سال 1985 در شمال غرب انگلستان تحقیقاتی به نام مطالعه‌ کیفیت زندگی انجام شد که طی آن مفهوم کیفیت زندگی محدود به بیماری‌های روانی مزمن در نظر گرفته شد. در مطالعاتی که بدین سبک در زمینه‌ کیفیت زندگی صورت می‌گرفت، آن را به عنوان نقطه‌یی محوری جهت ارزشیابی بهداشت روانی تلقی می‌کردند. در طی دو دهه‌ گذشته، مفهوم کیفیت زندگی از مفهوم روانشناختی صرف به یک مفهوم چند‌بعدی مبدل شده است. این برداشت چند‌بعدی از مفهوم کیفیت زندگی در سنجش و ارزیابی کارآیی سیاست‌های رفاه اجتماعی نقش عمده‌یی را ایفا می‌کند. آن‌چه امروزه در حوزه‌ رفاه اجتماعی و بهزیستی اهمیت دارد، اتخاذ دیدگاهی از کیفیت زندگی است که بتواند ابعاد اجتماعی، اقتصادی، روانی و زیستی را پوشش دهد. بطوری‌که هدف اصلی آن، بیشتر بررسی چند بعدی انسان است. نظریه‌های کیفیت زندگی در سه مقوله قابل بررسی است، کیفیت زندگی ناشی از برخورداری، کیفیت زندگی ناشی از ارتباطات، کیفیت زندگی ناشی از بودن. در این مدل قابلیت زندگی به عنوان نتیجه ارتباط بین ابعاد فیزیکی واجتماعی مورد توجه قرار گرفته و پایداری نیز نتیجه ارتباط بین ابعاد اقتصادی و فیزیکی (طبیعی) مطرح گردیده است. ارتباط بین این سه بعد در نهایت پایداری یا کیفیت زندگی تعریف می‌شود. با توجه به پیچیدگی مفهوم کیفیت زندگی، چهار مفهوم رکن اساسی در کیفیت زندگی شهری را در بر می‌گیرد. این چهار بعد عبارتند از: پایداری اقتصادی، پایداری اجتماعی، پایداری محیطی و پایداری فرهنگی است. برای به دست آوردن تصویری از کیفیت عمومی زندگی در شعر تهران ابعاد چهارگانه کیفیت زندگی که در بخش‌های پیشین توضیح داده شد با یکدیگر تلفیق می‌شوند. بررسی‌ها نشان از این دارد که کیفیت در نواحی واقع در مناطق شمالی و شمال مرکزی و شمال شرقی از مناسب‌ترین وضعیت برخوردار است. در مجموع از نواحی 117 گانه شهر تهران دارای کیفیت زندگی کاملا مناسب، مناسب ونسبتا مطلوب و نامناسب و کاملا نامناسب برخوردار هستند. بر این اساس بسیاری ازکشورهای توسعه یافته برنامه‌ریزان در تلاش برای نمایش سطوح مختلف جغرافیایی هستند تا از این طریق بتوان راهکارهای بهینه‌یی را برای بهبود کیفیت زندگی نواحی عقب مانده از نظر شاخص‌ها ی مورد بررسی بیابند. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته می‌توان دریافت که در مناطق مختلف شهر تهران شکاف بارزی از منظر شاخص‌های کیفیت زندگی شهری وجود دارد. بطوری که مناطق شمالی شهر تهران به لحاظ شاخص‌های مورد بررسی از وضعیت مطلوب‌تری نسبت به مناطق جنوبی برخوردارند.