دهه ملی آب برای برونرفت از بحران تعیین شود
امضاکنندگان بیانیه «وضعیت آب کشور» خطاب به رییسجمهور با تشریح عللی که منجر به تدوین این بیانیه و ارسال آن به رییسجمهور به عنوان رییس شورای عالی آب شد خواستار نامگذاری دهه ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۶ به عنوان دهه ملی آب شدند تا با توجه بیشتر به آب از گستردهتر شدن بحران آن بکاهند.
به گزارش کلید ملی عبدالرضا فروغی، احمد آلیاسین، عباسقلی جهانی، انوش نوریاسفندیاری، جعفر غفاریشیروان و پرویز ونداد در نشستی به تشریح چگونگی تدوین این بیانیه و دلایل طرح آن پرداختند.
براساس این گزارش تاکنون ۱۱۰نفر از کارشناسان مستقل آب و همچنین فعالان عرصه آب کشور این بیانیه را امضا کردهاند و کسانی که نگران وضعیت آب کشور هستند و دغدغه بهبود وضعیت آب کشور را دارند همچنان میتوانند به امضاکنندگان این بیانیه بپیوندند.
هیچ برنامهریزی مدونی برای حفاظت از منابع آب کشور نشده است
عبدالرضا فروغی، رییس بنیاد آب ایرانیان و یکی از تدوینکنندگان این بیانیه در تشریح دلایل منجر به صدور این بیانیه شده است، گفت: گرچه طی 3سال اخیر توسط دولت کارها و اقداماتی شد و بحثهایی درباره حفاظت از منابع آب مطرح شد اما عملا برنامهریزی مدونی برای مدیریت و کنترل منابع آن نشده است.
او که در کارنامه خود معاونت وزیر نیرو در دوره اصلاحات را نیز دارد و ازجمله هیات موسسان «فدراسیون صنعت آب ایران» بوده است، تاکید کرد: نیاز به اصلاح ساختاری مدیریت آب کشور احساس میشود و باید تقسیمات کشوری براساس تقسیمات حوضه آبریز طراحی شود.
فروغی با اشاره به اینکه با وجود تاکید دولت یازدهم بر حفاظت از منابع آب و توجه به این مساله در ۴ سال اخیر تصریح کرد: در این مدت دریغ از یک برنامه مدون برای حل بحران آب و همین سبب میشود، نتیجه بگیریم دولت عزم جدی در حل مشکل آب ندارد.
رییس بنیاد آب ایرانیان همچنین به هشدارهای کارشناسان آب کشور از گذشته تاکنون اشاره کرد و افزود: هشدارهای کارشناسان در مورد آب از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مطرح شده بود اما پس از انقلاب و تحمیل جنگ ۸ ساله به ایران این هشدارها هم تحت تاثیر مساله جنگ تحمیلی و آثار آن قرار گرفت پس از آن نیز شاهد توسعه ناموزن مدیریت منابع آب در کشور بودهایم.
فروغی در بخش دیگری از دلایل حادشدن مساله بحران آب در ایران به غلط بودن سیاستهای مدیریت منابع آب کشور اشاره کرد و گفت: اواخر دولت هشتم و ابتدای دولت نهم مدیریت منطقهیی و شهرستانی در آب باب شد و حتی اعلام شد هرکس هر چقدر میخواهد آب برداشت کند. نتیجه هم برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی کشور در سالهای گذشته بودیم.
رییس بنیاد آب ایرانیان با اشاره به اینکه این بیانیه اول کارشناسان خواهد و بیانیههای بعدی به تناسب و بازخوردی که از بیانیه اول حاصل شود منتشر میشود توضیح داد: این بیانیه به همراه نامه به رییس شورای عالی آب کشور و رونوشت آن به وزرا و نهادهای تصمیمگیر و تصمیمساز در زمینه آب ارسال شده است و منتظر خواهیم بود تا ظرف یک ماه آینده اگر نتیجهیی حاصل نشد قدمهای بعدی را برداریم. اما باید گفت در زمینه حل معضل بحران آب در دولت به قدری یک قدم جلو رفتنها ناقص بوده که همچنان با مشکل و بحران آب مواجهیم.
چگونه آب کشور مورد تاراج قرار گرفت؟
عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی آب و یکی از تدوینکنندگان بیانیه «وضعیت مدیریت آب کشور در نشست تشریح چرایی تدوین این بیانیه توضح داد: طی 2 یا 3دهه هشدارهای لازم داده شده است ولی با کمال تاسف خیلی مورد توجه مجریان قرار نگرفت تا شواهد بحران آب بروز عینی پیدا کرد.
این کارشناس آب و عضو انجمن علوم و مهندسی منابع آب ایران افزود: درساختار بیانیه سعی کردیم بروز عینی این معضلات در زمینه آب ملموس شود و روندی که در آن آبهای زیرزمینی کشور مورد تاراج قرار گرفته و دشتهای مهم کشور با نشست غیرقابل برگشت و کفشکنی مواجه شدهاند را مورد تاکید قرار دهد.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا تاکنون کارشناسان و فعالان عرصه آب بیانیهیی صادر نکرده بودند، توضیح داد: باید توجه داشت که کارشناسان مستقل حوزه آب چه اختیاری جز گفتن و هشدار دادن و فریاد کشیدن دارند؟ این درحالی است که مساله بحران آب با مساله اشتغال گره خورده است و تازه وقتی آب به هر بهانهیی به تاراج برده میشود آثار و تبعات آن مساله بغرنجی میشود.
جهانی در بخش دیگری از چرایی تنظیم این بیانیه گفت: چگونه است که توسعه کلانشهرهای ما به گونهیی پیش رفته که در ۲درصد از مساحت کشور یعنی تهران، البرز و قزوین ۲۲درصد جمعیت کشور استقرار پیدا کرده و زندگی میکنند.
این متخصص آب با اشاره به ساختار بیانیه به قسمت دوم آن اشاره کرد که در آن عمدهترین دلایل بررسی شده و در ادامه افزود: سالها در کشور تصور میکردیم برنامهریزی متمرکز و تحکمی میتواند موثر باشد و اینک نتیجه چنین رفتاری در برنامهریزی را میبینیم. برنامهریزان کشور تصور میکردند تکنولوژی و پول ما را بینیاز از سرمایه اجتماعی و مردم میکند و بدون آن میتوانند تعادلی در عرضه و تقاضا به صورت پایدار درآورند. نهایتا دیدیم که پول و تکنولوژی آمد اما نتیجه این شد که الان درگیر معضل آب هستیم.
وی همچنین توضیح داد: ما توسعه را اشتباه گرفتهایم؛ منابعی که صرف احداث سازهها و جادهها شده را به حساب توسعه میگذاریم. عمران با توسعه تفاوت دارد. برای همین اینک شبیه انسانی شدهایم که یک دستش خیلی بزرگ شده ولی بقیه اجزا و اندامهای بدنش کوچک باقیمانده و رشد نکرده است.
جهانی به بخشهای دیگری از بیانیه وضعیت مدیریت آب کشور اشاره کرد و پرسید: چگونه قرار است به رشد ۸درصدی در برنامه ششم دست پیدا کنیم و اثرات این رشد ۸درصدی بر منابع آب و مدیریت آب کشور چگونه است؟ما نمیدانیم. این در حالی است که مهاجرتهای کلان، تخلیه روستاها، تغییرات و تحولات اقلیمی از آثار مدیریت نادرست منابع آب است و شرایط را از آنچه امروز هست، بدتر خواهد کرد و میتوان دید رقابت بر سر تقسیم آب محدود کشور چه مشکلاتی ایجاد کرده است.
این متخصص آب کشور و از امضاکنندگان بیانیه وضعیت مدیریت آب کشور تاکید کرد: مدیریت کلان توسعه کشور نباید تجریدی و انتزاعی عمل کند. برای حل بحران آب کشور لازم است هماهنگی بین بخشی تقویت شود و طرحهای توسعهیی که بر دست دولت مانده از بعد اصول توسعه پایدار بررسی مجدد قرار گیرد. ما در این بیانیه تاکید کردهایم که کمبود پژوهشهای واقعی برای تامین نیازهای واقعی آب احساس میشود و از سوی دیگر نخبگان آب فقط به نوشتن مقاله و کارهای علمی نپردازند و وارد عمل شده و در میدان درگیر حل این معضل شوند.
وی به خواستههای مطرح شده در این بیانیه از دولت و شخص رییسجمهور به عنوان رییس شورای عالی آب اشاره کرد و گفت: از دولت خواستیم دهه ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۶ را به عنوان دهه ملی آب نامگذاری کنند. حل بحران آب به سادگی ممکن نیست و به همین منظور باید یک دوره گذر را طی کنیم. دورهیی که به دوره ریاضت آبی هم از آن یاد میشود و این ۱۰سال دستکم میتواند با دو برنامه 5 ساله کشور منطبق شود.
جهانی به تشریح خواسته دیگری از دولت پرداخت و افزود: در این بیاینه از رییسجمهور خواستهایم کمیسیونهای همکاری ملی آب در ابعاد مختلف راهاندازی شود.
متخصصان علوم انسانی دیرتر درگیر بحران آب شدند
انوش نوری اسفندیاری از کارشناسان آب که اقتصاد کشاورزی خوانده و در عرصه مدیریت آب و اقتصاد فعالیت داشته و ازجمله امضاکنندگان بیانیه اخیر است نیز در این نشست گفت: تاکنون بیشتر خبرگان آب برای دادن هشدارهای لازم تلاش کردهبودند و عمدتا مهندسان بودهاند. متخصصان علوم انسانی دیرتر به حوزه مشکل آب وارد شدهاند و خود این کاستیهایی به وجود آورده است.
اسفندیاری همچنین تاکید کرد: ما نباید به دنبال مقصر باشیم و میخواهیم همکاری بین همه دستاندرکاران را افزایش دهیم و برای همین یک دوره ۱۰ساله برای بهبود وضعیت پیشبینی کردهایم. هدف ما در نهایت افزایش همکاری و همراهی همه در این راه است.
مدیریت آب از مدیریت برق کشور جدا شود
احمد آلیاسین یکی از امضاکنندگان این بیانیه که در کارنامه خود مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان را دارد به دلایل تدوین و انتشار بیانیه وضعیت آب کشور پرداخت و گفت: توسعه هیچگاه اتفاقی رقم نخورده و حاصل خرد جمعی، عقلانیت و نظام حاکم بر کشور است و تداوم آن با پیگیری و آگاهی بخشی اهالی رسانه محقق شده است.
وی دربخش دیگری از سخنان خود توضیح داد: ما توسعهپذیر نیستیم زیرا هنوز صاحب هیچ کدام از شاخصهای توسعه نیستیم. ما درحالی به ساختوساز، ساخت اتوبان و جاده یا پتروشیمی پرداختهایم که توسعه انسانی و سرمایه اجتماعی به کلی مغفول مانده است. به همین دلیل یک طرح توسعه در کشور پیدا نمیکنید که از دل آمایش سرزمین تدوین و تصویب شده باشد.
آلیاسین در ادامه بحث خود هدف از انتشار این بیانیه در ۳ سرفصل توضیح داد و گفت: انتظار داریم مدیریت ناکارآمد در آب جای خود را به حکمرانی مطلوب آب بدهد. بخش خصوصی و همه ذینفعان آب در مدیریت و تصمیمگیری در مورد منابع آب سهیم باشند. مدیریت برق از مدیریت آب کشور جدا شود. نمیتوان جزیرهیی آب را اداره کرد و برنامه آمایش سرزمین برای مدیریت منابع کشور لازم است.
این متخصص آب که از نخستین فارغالتحصیلان دانشکده فنی دانشگاه تهران است و در هلند دورههای عالی آب دیده است تاکید کرد: باید مدیریت و کنترل جمعیت کشور در سازگاری با منابع آب باشد. ایران با جغرافیایی که میشناسیم هیچگاه استعداد جمعیت ۱۵۰میلیون نفری نداشته است.
۳ برابر ظرفیت چرخه زیستی مصرف میکنیم
جعفر غفاریشیروان از فعالان عرصه صنعت آب و از اعضای فدراسیون صنعت آب ایران که در طراحی و تدوین این بیانیه نقش داشته است نیز در توضیح لزوم این بیانیه گفت: اگر قرار است سرزمین ایران پایدار بماند باید طبیعت آن پایدار بماند و اگر قرار است، طبیعت آن پایدار بماند باید منابع و سهم اکوسیستمها و چرخه زیستی را در ابتدای هر کاری کنار بگذاریم و صیانت کنیم.
غفاریشیروان با تاکید بر اینکه وضعیت کنونی آب کشور در شرایطی است، گفت: در مقطع فروپاشی زیست محیطی کشور هستیم و بیش از هر زمان دیگری باید مصرف را مدیریت کنیم. الان ۳برابر چرخه زیستی ایرانزمین مصرف داریم و باید برنامهریزی برای مصرف به گونهیی باشد که با ظرفیت و چرخه زیستی کشور منطبق باشد.
وی همچنین تاکید کرد: ما نمیتوانیم و نباید کلی صحبت کنیم. هر حوضه آبریز شرایط خودش را دارد و برنامه پیچیده پایه و براساس آمایش سرزمین میطلبد. شاهد آن هستیم که در ماده ۲ برنامه ششم توسعه کشور بر نقش آب تاکید شده اما در محتوای برنامه ششم کاملا برعکس عمل شده و این نیازمند اصلاح است.
همچنین پرویز ونداد از امضایکنندگان و تهیهکنندگان اصلی این بیانیه تاکید کرد: تا وقتی زلزلهیی نیاید آثار زیانبار و رفتار نادرست در ساختمانسازی نمایان نمیشود. الان نشانههایی از تصمیمهای غلط در مدیریت منابع آب نمایان شده و میتوان پیش از وسعت یافتن آثار و عوارض آن جلوگیری کرد.
اما در بیانیه وضعیت مدیریت آب کشور چه آمده بود؟ به گزارش«تعادل» در این بیانیه با اشاره به وضعیت خطیر اب کشور آمده است: «درحال حاضر به دلیل مجموعه رویدادها در فرآیند تحولات اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، ناشی از رویکرد حاکم بر توسعه ناموزون کشور، توسعه و مدیریت منابع آب با چالشها و مشکلات عمیقی مواجه شده است. چالشها و مشکلات عمیق موجود در ابعاد مختلف، چه در بعد عرضه و تقاضا و چه در بعد کمی و کیفی به مرحله فوقالعاده خطیر، بحرانی و سرنوشتسازی رسیده است. به نحوی که پایداری حیات در کلیه جنبههای آن در پهنه کشور را در معرض تهدیدهای جدی زیر قرار داده است:
1- نابودی مهمترین اکوسیستمهای آبی کشور
2- تحمیل اضافه برداشت به منابع آب زیرزمینی به میزان 110تا 120میلیاردمتر مکعب و افزایش مستمر دشتهای ممنوعه
3- کاهش رطوبت خاک و تشدید بیابانزایی
4- ناتوانی نظام تخصیص آب برای جلوگیری از برداشت بیش از حد مجاز از ظرفیتهای آبی و رعایت حقابههای محیط زیست
5- آلودگی رو به گسترش و کاهش کیفیت منابع آب
6- توسعه ناهمگون کلانشهرها
7- بحران مهاجرت و اشتغال.
در ادامه این بیانیه آمده است که جستوجوی شرایط و عوامل ایجادکننده چنین وضعیتی آشکار میسازد که همزمان با تغییرات چشمگیر در روند توسعه و عمران کشور از دهه 1340 دولتها به تنها بازیگر در عرصه مدیریت آب تبدیل شدهاند. برنامهریزی متمرکز و تحکمی، تمرکز صرف بر منبع مالی و تکنولوژی، مدیریت سازهیی و رویکرد مهندسی و عمران نقطهای، توسعه متوازن متکی به جوامع محلی را از صحنه حذف و نقش جامعه را بسیار کم اثر و محدود کرده است. به علاوه در چنین چارچوب و ساختاری، تاثیرگذاری یک سویه برنامههای ایجاد اشتغال، در بخشهای کشاورزی، صنعت، تامین سلامت و امنیت غذایی، موجبات تضعیف بیشتر سیاستهای حفاظت از منابع آب را فراهم کرده است.
این بیانیه درخصوص چشمانداز آتی مینویسد که بدون تردید در آینده نه چندان دور با گسترش رقابتها بر سر منابع آب محدود، منازعات بر سر تقسیم آب شدت گرفته و به گوشه و کنار کشور تسری پیدا خواهد کرد. آثار و تبعات پیشرانهای شناخته شدهیی نظیر رشد اقتصادی، تولید انرژی و امنیت غذایی اثرات معنیدارتری بر سیر تحولات مدیریت آب خواهند گذاشت. تحولات جمعیتی و شهری و مهاجرتهای کلان نسبت به گذشته شکل متفاوتی پیدا خواهند کرد. این عوامل تاثیرگذار همراه با فرآیند جهانی شدن، تجارت آزاد، بیوتکنولوژی، تغییرات اقلیمی، شرایط پیچیدهتری از امروز را فراهم میکنند و درنگ بیشتر در تغییر شرایط مقابله با عوامل پیش گفته را با خطرات بیشتری همراه خواهد کرد.
برای برونرفت از شرایط حاکم باید یک گذر تاریخی بسیار مهم و حیاتی برای بازسازی و اعتلای نظام مدیریت آب کشور در نظر گرفته شود. در این میان تغییر دیدمان و تحولات مبتنی بر اصلاحات ساختاری مدیریت آب، ایجاد تنوع و وارد کردن تدابیر و فرآیندهای نو و پویا برای افزایش اثربخشی در سازوکارهای اداری و افزایش سهم تدابیر و سازوکارهای اقتصادی و نهاد بازار و توافق و ارتباطات شبکهیی اجتنابناپذیر مینماید.
امضاکنندگان این بیانیه درخصوص راهکارها آوردهاند که جمعی از کارشناسان، محققان و دانشپژوهان این آب و خاک بوده و بخش مهمی از حیات حرفهیی خود را در عرصههای مختلف مدیریت آب، محیط زیست و سایر رشتههای مرتبط سپری کردهایم، برحسب مسوولیتهای اجتماعی، ملی وحرفهیی خود و با ابراز نگرانی جدی از تهدیدات فعلی و بالقوه آتی راهکارهای لازم را در 3 مقوله زیر پیشنهاد میکنیم:
الف) مدیریت کلان توسعه
آب به عنوان منبع اثرگذار، فراتر از مرزهای بخشهای مختلف عمل میکند. برای مدیریت این منبع حیاتی به تشخیص ارزش آب به بیان اقتصادی و اتخاذ رویکردهای کامل و به هم پیوسته برای کنترل و مدیریت تقاضای آب در سطح فرابخشی نیاز است. از این رو ضرورت دارد که با توجه به اهمیت نقش کلیدی آب به عنوان یک منبع، در مدیریت کلان توسعه کشور در سطح فرابخشی، رابطه دو سویه و موثری میان بخش آب و سیاستها و استراتژیهای توسعه برقرار شود.
از یک طرف تقاضا و مصرف آب بهشدت از محرکهای بیرون از بخش آب تاثیرپذیر است. از طرف دیگر در برابر تقاضای آب بخشهای مختلف برای تخصیص و استفاده ازمنابع آب، شرایط این منبع در معرض تغییر قرار میگیرد و پیامدهای آن میتواند به نوبه خود موجبات تغییرات مهمی را در فرآیند توسعه ایجاد کند. جهت مدیریت اصولی و پایدار این شرایط ضروری است سیاستهای زیر مورد توجه قرار گیرد:
1- پایهگذاری و ایجاد سامانه بهم پیوسته مدیریت منابع آب شامل سیاستها، نهادها و سایر ابزارهای لازم و اولویتبندی برنامههای عملیاتی توسعه و عمران در چارچوب طرح جامع توسعه پایدار کشور بر پایههای آمایش سرزمین با محوریت چرخه منابع آب و ایجاد تحولات لازم در الگوهای مصرف و معرفی شاخصهای پایش.
2- توسعه روستاها مبتنی براشتغال مولد جایگزین، ارتقای بهرهوری و کاهش تلفات آب در بخشهای مصرف و توسعه زنجیره ارزش تولید کشاورزی تا مصرفکننده، احیا و بازسازی اکوسیستمهای تخریب شده یا در معرض تهدید و مواجهه با روند افزایشی آلودگی منابع آب کشور با هدف اصلی کاهش برداشت از منابع.
3- ارتقای نظام تصمیمگیری مبتنی بر مشارکتهای واقعی مردم، ذینفعان، بخشهای غیر دولتی و سرمایههای اجتماعی از مرحله سیاستگذاری تا اجرا و بهرهبرداری. در این خصوص استفاده از الگوهای ارتباطی هم افزا در مواجهه با تنوع فرهنگی کشور و سطوح مختلف مدیریت آب، بجای استفاده از الگوهای یکطرفه که تاکنون مورد استفاده بوده است، بسیار راهگشا خواهد بود.
ب) مدیریت در بخش آب
1- اهتمام به تجدید نظر در ساختار تشکیلاتی و نظام مدیریت آب کشور با هدف تقویت بنیانهای مدیریت یکپارچه منابع آب و رویکرد به سمت تحقق مدیریت حوضه آبریز به عنوان واحد اصلی ساختاری در مدیریت آب کشور و تقویتساز و کارهای نظارتی مبتنی بر سرمایههای اجتماعی.
2- باز بینی طرح تعادل بخشی آبهای زیر زمینی کشور با توجه به ارزیابی اقدامات گذشته، نوع نظام حقوقی و بهرهبرداری موجود و مطلوب این منابع و برنامهریزی برای تغییرات اجتماعی از طریق اطلاعرسانی و آموزش، تقویت و اصلاح انگیزههای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و انتخاب روششناسی مناسب برای تدوین مجموعه طرحهای اجرایی و نظارت و ارزیابی اقدامات با همکاری گروداران وجوامع محلی.
3- تعیین تکلیف طرحهای نیمه تمام توسعه منابع آب در انطباق واقعی آنها با اصول و مبانی توسعه پایدار و مهندسی دوباره.
4- سرمایهگذاری برای انسجام بخشی به سامانههای جمعآوری، پردازش و ذخیرهسازی و بالاخره مدیریت و شفافسازی اطلاعات منابع و مصارف آب کشور به عنوان اصلیترین مولفه در نظام تصمیمسازی و تصمیمگیری مدیریت آب.
5- ترویج فرهنگ گفتوگوی آب، توسعه و تقویت ظرفیتهای تحقیقاتی و فناوری و همچنین بازنگری در نظام آموزش مدیریت آب با لحاظ مبانی مدیریت یکپارچه و ماهیت چندوجهی و چند تخصصی مدیریت آب.
ج) نهادهای مدنی و نخبگان جامعه
1- اکنون زمان آن فرا رسیده که نهادهای مدنی، صنفی و تخصصی کشور مانند صنعت احداث، جامعه مهندسان مشاور ایران، سندیکای شرکتهای ساختمانی، کانون وکلای دادگستری، انجمن جامعهشناسی ایران، انجمن علوم مدیریت ایران، انجمن حقوقدانان و غیره، همچنین دانشگاهیان که مجموعه ذخایر علمی و تجربی کشور هستند، از حوزههای تخصصی خود فراتر عمل کرده و با عزم تقویت سرمایه اجتماعی رو به زوال کشور و پذیرش مشارکت داوطلبانه و موثر در مسوولیتهای وسیعتر و بیشتر اجتماعی با تهیه طرحهای عملیاتی و اجرایی، مستقلا یا گروهی به کمک دولت بشتابند تا بحرانهای فزایندهیی که پایداری و زیست ملت ایران را مورد تهدید قرار داده است رفته رفته کاهش یابند.
2- خبرگان جامعه به عنوان یکی از نیروهای محرکه و اثرگذار میتوانند شرایط دورانگذار از وضع موجود به مرحله نوین مدیریت آب را با هزینههای کمتر و آمادگی بهتری فراهم کنند. گروه نخبگان به ویژه حقوقدانان، جامعهشناسان، اقتصاددانان، برنامهریزان و متخصصین در رشتههای مختلف میتوانند ظرفیتهای اجماعسازی را تقویت نموده و از طریق اقناع استدلالی و ارائه نظرات مستقل، دولتمردان را در تصمیمگیریهای کلیدی و اجرای موفق برنامهها یاری دهند.