برخورد نزدیک با اتمام سوخت‌های فسیلی
گروه انرژی|حمید مظفر|
پایان منابع هیدروکربوری، سرنوشتی است که دیر یا زود، سرنوشت محتمل کشورهای دارنده این منابع خواهد بود. روزگاری که کشورهای غنی از ذخایر نفت و گاز یا خریداری برای محصولات خود پیدا نخواهند کرد یا مخازن خود را خالی خواهند دید. روزگاری که تاسیسات استخراج، تولید و پالایش نفت و گاز به متروکه‌های غول‌پیکری تبدیل خواهند شد و شهرهای اطراف این تاسیسات که بخش عمده‌یی از حیات خود را در گرو ادامه فعالیت این صنعت می‌دیدند، خالی از سکنه خواهند شد.
بسیاری از این کشورها از جمله ایران هنوز میلیاردها بشکه نفت و تریلیون‌ها مترمکعب گاز طبیعی را در زیر خاک خود پنهان دارند و به همین دلیل نمی‌توانند و شاید نمی‌خواهند چنین تصویری از این روزگار را برای خود تجسم کنند.
با وجود این برخی مناطق نفتی و گازی هستند که بازدید از آنها می‌تواند به درک ما از این قضیه کمک کند که وقتی به پایان منابع هیدروکربوری اشاره می‌شود دقیقا از چه چیزی سخن می‌گوییم. میدان گازی خانگیران در خراسان رضوی از این نمونه میدان‌هاست. میدانی که از سه مخزن اصلی آن تنها یک مخزن دارای گاز است و دو مخزن دیگر خالی از گاز طبیعی شده‌اند و از آنها برای ذخیره‌سازی جهت مصرف زمستان استفاده می‌شود. وضعیت گاز خانگیران به گونه‌یی است که اگر اکتشاف جدید در دیگر سازندهای این منطقه به نتایج مثبت نرسد، شاید در چند سال آینده تاسیسات نصب شده در این منطقه تبدیل به موزه شوند.
گزارش «تعادل» از بازدید از میدان گازی خانگیران را در ادامه می‌خوانید.
با گذر از «جاده وحشت» مشهد-سرخس به منطقه عملیاتی خانگیران می‌رسیم. نقطه‌یی از خراسان‌رضوی که شبیه به هیچ بخش دیگری از این استان نیست. در اینجا از توریست و زائر و زعفران خبری نیست، در خانگیران مشعل‌های گاز حکمفرمایی می‌کنند. نامگذاری بخش‌های مختلف خانگیران به خوبی نشان‌دهنده تمایز این منطقه با دیگر نقاط خراسان است. اگر در مشهد خیابان‌ها با نام‌هایی همچون «فرهاد»، «سجاد» و «احمدآباد» مشخص شده‌اند، در خانگیران باید مسیر خود را از رهگذر «میدان نفت»، «میدان گوگرد» و «میدان ذخیره‌سازی» بیابید.
خانگیران را می‌توان در یک کلام، منحصربه‌فرد نامید. تنها منطقه عملیاتی شرکت بهره‌برداری نفت و گاز شرق (تابعه شرکت نفت مناطق مرکزی) که در 25کیلومتری شمال غربی سرخس واقع شده است. میدان‌های نفت و گاز شرق سهمی 2.8درصدی از کل ذخایر گاز کشور و سهمی 6درصدی از نیاز کشور را تامین می‌کنند و به دو دسته ترش و شیرین تقسیم می‌شوند. گاز شیرین این منطقه از دو مخزن شوریجه B و شوریجه D و گاز ترش آن از مخزن مزدوران تامین می‌شود.
مخزن مزدوران اصلی‌ترین تامین‌کننده گاز این میدان است و مشابه آن در دیگر نقاط دنیا به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. آنچه مزدوران را متمایز از دیگر مخازن گازی ایران کرده ترش و اسیدی بودن استثنایی آن است. این نکته را محمد مام‌بیگی مدیرعامل شرکت بهره‌برداری نفت و گاز شرق در نشست خبری خود در بدو ورود خبرنگاران به خانگیران بیان کرده و اظهار داشت: «گاز مخزن مزدوران (به عنوان اصلی‌ترین مخزن منطقه گازی خانگیران) دارای 3.5درصد هیدروژن سولفید و 6.5درصد گاز کربنیک است که برای انسان و محیط‌زیست بسیار خطرناک است. بنابراین در این منطقه نیاز به بالاترین سطح استانداردهای بین‌المللی در زمینه ایمنی هستیم. البته ظرف مدت 30ساله بهره‌برداری از این مخزن، حادثه خاصی اتفاق نیفتاده است.»
شدت ترش و اسیدی‌بودن گاز این میدان به حدی است که در جریان بازدید از ایستگاه جمع‌آوری گاز در بخشی از منطقه خانگیران که در حال اورهال و تعمیرات بود، به هر خبرنگار یک ماسک فرار داده شد تا در صورت نشت گاز بلافاصله از آن استفاده کرده و از جان خود صیانت کند. چنین سطحی از ایمنی و مراقبت، در جریان بازدید از مناطق نفت و گاز جنوب کمتر دیده می‌شود و عموما به دادن یک کلاه ایمنی به هر فرد ختم می‌شود. همچنین در گوشه‌یی از اتاق کنترل واقع در ایستگاه جمع‌آوری گاز، جعبه‌یی به چشم می‌خورد که در آن لباسی شبیه به لباس غواصان با ماسک اکسیژن تعبیه شده است. در صورت وقوع حادثه، اپراتور مستقر در این ایستگاه تنها 15دقیقه فرصت دارد تا هر آنچه در توان دارد را انجام داده و پس از آن از منطقه فرار کند. این موارد، شاهد مثالی از منحصربه‌فرد بودن گاز خانگیران در کشور و جهان است.
در خانگیران کار نکنید
خانگیران منطقه‌یی است که در تابستان گرمای آن به 50درجه و در زمستان تا 20-درجه می‌رسد و دشواری کار کردن در آن اگر از مناطق جنوب بیشتر نباشد، کمتر نیست. اما با این وجود، به دلیل قرار گرفتن خانگیران در حوزه تقسیم‌بندی شمال کشور، نیروهای مشغول به کار در این منطقه از آیتم‌های جنوب برخوردار نیستند. همین مساله سبب می‌شود تا کمتر نیروی غیربومی رغبت کار در آنجا را داشته باشد و پایداری آنها در این منطقه اندک است.
چنین شرایطی دست شرکت بهره‌برداری نفت و گاز شرق برای استخدام بیشتر نیروی کار را بسته است و شرایط کار برای کارگران و مهندسان را نیز دشوارتر کرده است. نمونه آثار منفی این محدودیت را می‌توان در اتاق‌های کنترل واقع در هر مخزن و ایستگاه جمع‌آوری گاز مشاهده کرد.
به گفته صابری رییس واحد عملیات بهره‌برداری این شرکت، در اتاق کنترل‌های واقع در سایت هر مخزن، در گرما و سرما و در وسط بیابان تنها یک اپراتور مشغول به کار است و این اپراتور تنها، در معرض خطرهای مختلف قرار دارد. هرچند وی در پاسخ به این پرسش «تعادل» که چرا تعداد اپراتورهای هر سایت افزایش پیدا نمی‌کند تا از احتمال وقوع حوادث غیرمترقبه کاسته شود، پاسخ مشخصی نمی‌دهد اما پیگیری‌ها نشان داد که علت اصلی، همان محدودیت‌هایی است که بسیاری از نیروهای کار را از این منطقه فراری می‌دهد و سبب می‌شود که هر اتاق کنترل بالاجبار با یک اپراتور گردانده شود. با این حال به نظر می‌رسد با وجود درخواست‌های مدیران فعلی و سابق شرکت بهره‌برداری نفت و گاز شرق برای تغییر آیتم‌های استخدامی این منطقه، شرکت ملی نفت هنوز برنامه‌یی برای این موضوع ندارد.
کلوزآپ پایان منابع
بارزترین ویژگی بازدید از منطقه خانگیران، مواجه شدن با مفهومی است که کشورهای دارای منابع هیدروکربوری از آن فراری‌اند: پایان منابع! اگر در بازدیدها و نشست‌های خبری مناطق نفتی و گازی جنوب کشور مدام از اکتشافات و بهره‌برداری‌های جدید و افزایش ظرفیت تولید سخن گفته می‌شود، در خانگیران بیشتر از اتمام ذخایر گازی سخن گفته می‌شد. اتفاقی که شاید در آینده در عسلویه و خوزستان نیز شاهد آن باشیم.
به گفته محمد مام‌بیگی تا سال 93 حدود 94درصد از مخزن گاز شیرین شوریجه D که دارای 23میلیارد مترمکعب ظرفیت بود، برداشت شده است و اکنون یک مخزن راهبری برای ذخیره‌سازی در هشت‌ماهه ابتدایی سال و برداشت در 4ماهه پایانی سال برای جبران پیک مصرف وارد مدار شده است.
میدان گازی گنبدلی دیگر میدان واقع در محدوده نفت و گاز شرق است که آخرین نفس‌های خود را می‌کشد. به گفته مام‌بیگی، برداشت از این میدان گازی نیز باید در پنج،شش سال گذشته به پایان می‌رسید، اما با تعاملاتی که با پالایشگاه هاشمی‌نژاد مشهد شده است، این میدان تا چند سال دیگر دارای امکان بهره‌برداری خواهد بود.
البته براساس اظهارات مام‌بیگی، این شرکت در حال حاضر مشغول انجام فعالیت‌های اکتشافی در میدان‌های طوس و کشف‌رود است. پیش‌بینی می‌شود عملیات اکتشافی میدان طوس سال آینده به پایان برسد و برای یک بازه زمانی هفت تا هشت ساله به میزان 3 تا 5میلیون مترمکعب برداشت شود. امید می‌رود، بهره‌برداری از میدان طوس، کاهش تولیدی که در سال‌های آینده در مخزن مزدوران به وقوع خواهد پیوست، جبران شود. نکته قابل توجه، حضور آستان قدس رضوی در طراحی تفصیلی این میدان است. به گفته مدیرعامل شرکت بهره‌برداری نفت و گاز شرق، طرح آستان قدس به شرکت نفت مناطق مرکزی ارائه و تایید شده و اکنون در کمیته مخازن در حال بررسی است.
البته مام‌بیگی اعلام کرد که امید اصلی وی در این منطقه، به میدان کشف‌رود است که زیر تمام لایه‌های مخزنی خانگیران قرار دارد. در حال حاضر شرکت مدیریت اکتشاف یک دکل حفاری بر سازند کشف‌رود قرار داده است. با توجه به پرفشار بودن این میدان، در صورت مثبت بودن نتایج اکتشاف در ماه‌های آینده، امید می‌رود که منبعی پایدار برای تامین انرژی شرق کشور پیدا شود.
به گفته وی آنچه طولانی‌تر شدن حیات تنها میدان گازی شرق کشور را متضمن شده است، افزایش تولید در جنوب و وارد مدار شدن فازهای مختلف پارس‌جنوبی است که سبب شد روند صعودی تولید از میدان گازی خانگیران متوقف شده و در حال حاضر به سطح ثابتی برسد.
رودست خوردن ترکمنستان از خانگیران
یکی از مهم‌ترین نقش‌هایی که میدان گازی خانگیران در سال‌های اخیر ایفا کرده است، جلوگیری از وقوع بحران در زمستان سال 95
در 6 استان خراسان‌رضوی، جنوبی و شمالی، مازندران، گلستان و سمنان در جریان قطع گاز صادراتی ترکمنستان است. این مهم با توجه به تبدیل شوریجه D به مخزن ذخیره‌سازی گاز از سال 93 به دست آمد.
به گفته مام‌بیگی، در سال 93 به میزان 560میلیون مترمکعب و در سال 95 به میزان یک‌میلیارد و 400میلیون مترمکعب گاز طبیعی به این مخزن تزریق شد و در مقطعی که صادرات گاز ترکمنستان با مشکلاتی مواجه شد، برداشت از گاز ذخیره شده از مخزن شوریجه DT شرایط حاد کشور را کاهش داد. به‌طوری که در 6 استان مذکور با قطعی گاز مواجه نشدیم. وی در این باره عنوان کرد: «طبق برنامه‌ریزی باید 10میلیون مترمکعب در روز به این مخزن تزریق شود تا در چهارماهه پایانی سال چیزی حدود 14میلیون مترمکعب از آن برداشت شود. اگر این روند طی 2 تا 3سال ادامه پیدا کند، در سال 99 می‌توان در زمستان چیزی حدود 20میلیون مترمکعب از این مخزن برداشت کرد.»
