دو سیر متفاوت رشد بخش کشاورزی

تعادل|

بخش کشاورزی به عنوان کوچک‌ترین بخش از تولید ناخالص داخلی ایران بوده که طی 20سال گذشته سهمی حدود 8.3درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. به طور معمول همگام با توسعه اقتصادی کشورها و رشد بخش‌های صنعتی و خدمات، روند تغییر سهم بخش کشاورزی از کل اقتصاد برای اکثر کشورها کاهنده است. در تحلیلی که از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران صورت گرفته، نشان می‌دهد، روند میانگین جهانی این سهم از سال 1977تا 2015 تقریبا برای همه گروه‌های درآمدی کشورها کاهنده بوده است. زیرا مطابق آمارها متوسط جهانی سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی در سال1977حدود 6 درصد بوده که این نسبت در سال 2015 به 3.8درصد کاهش یافته است. اما در ایران سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی دو روند متفاوت را طی کرده است؛ به طوری که از سال 1977تا سال 2011 سهم بخش کشاورزی از تولید ناخالص داخلی از 9.8درصد به 5.2 درصد کاهش یافته و بعد از آن سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی روند فزاینده‌ای را تجربه کرده است. به طوری که سهم این بخش در سال 2015 به 10.7درصد افزایش یافته است. ذکر این نکته ضروری است که افزایش سهم بخش کشاورزی بیشتر تحت تاثیر کاهش رشد سایر بخش‌ها ازجمله بخش نفت و صنعت بوده است.

 نقش کشاورزی در توسعه پایدار

بخش کشاورزی به دلیل داشتن نقش حیاتی در تامین غذای مورد نیاز مردم و به عنوان زیربنای اصلی تحقق امنیت غذایی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد جوامع محسوب می‌شود. در فرآیند توسعه اکثر کشورها این بخش علاوه بر موارد مذکور، نقش تعیین‌کنندهای در ایجاد مازاد اقتصادی و تامین ارز مورد نیاز از طریق صادرات داشته است. امروزه فعالیت‌های کشاورزی در برخی از کشورهای درحال توسعه علاوه بر موارد مذکور به لحاظ ایجاد اشتغال نیز حائز اهمیت است. در اغلب کشورهای توسعه یافته، نقش کشاورزی فراتر از تامین غذای مورد نیاز بوده و شامل تامین اولویت‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نیز می‌شود و از این نظر غیرقابل جایگزین شمرده می‌شود. به همین جهت بر استقلال بخش کشاورزی برای حذف زیان‌های ناشی از وابستگی این بخش تاکید می‌کنند و سیاست‌های حمایتی گوناگون را به صورت اثربخش و در جهت نیل به ارتقای کارایی، مصرف بهینه نهاده‌ها و منابع کمیاب طبیعی در حوزه‌هایی مانند تجارت، مالیات، اعتبارات، قیمت‌ها و... در بخش کشاورزی تدوین و اعمال می‌کنند.

داده‌های این تحلیل نشان می‌دهد در سال 1395 ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت‌های ثابت سال 1390 به میزان 44هزارمیلیارد تومان برآورد شده که نسبت به دوره مشابه سال قبل 4.2درصد افزایش یافته است. این بخش در سال 1395 سهمی در حدود 0.3واحد درصد از رشد 12.5درصدی تولید ناخالص داخلی را بر عهده داشته است. متوسط رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در دوره 1395- 1384 حدود 2.54درصد بوده است. همچنین روند رشد ارزش‌افزوده بخش کشاورزی به قیمت ثابت سال 1390 تقریبا با ثبات بوده به غیر از سال 1387 که به علت خشکسالی، ارزش‌افزوده این بخش بیش از 20درصد کاهش یافته است. همچنین براساس داده‌های این تحلیل در سال‌های اخیر سهم شاغلان بخش کشاورزی از کل اشتغال کشور روند نزولی را طی کرده است. سهم شاغلان بخش کشاورزی در سال 1384 حدود 24.7درصد بوده که در سال 1395 به 18درصد کاهش یافته است. از طرفی بیش از50 درصد از شاغلان روستایی در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند. سهم این بخش از شاغلان روستایی طی سال‌های اخیر روند نزولی را طی کرده است به طوری که سهم بخش کشاورزی از شاغلان روستایی در سال 1384 حدود 57.5 درصد بوده که در سال 1395به 50.3 درصد کاهش یافته است. بنابراین بخش کشاورزی خصوصا در مناطق روستایی مزیت نسبی درخور توجهی برای اشتغال‌زایی موقت تا زمان حل فراگیر مساله اشتغال و بیکاری برخوردار است.

از این رو سرعت گرفتن روند توسعه کشاورزی تنها راه کاهش نابرابری سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی است. خصوصا در ایران که شتاب گرفتن رشد مناطق شهری موجب سرازیر شدن نیروی کار کم سواد از روستاها به حاشیه شهرها، پیدایش قشر عظیمی از جمعیت بیکار در مناطق شهری و به وجود آمدن نابرابری در سطوح درآمدی در مناطق شهری و روستایی شده است. از سوی دیگر بخش کشاورزی در ایران به 5 زیربخش اصلی«زراعت، دامپروری و شکار، جنگلداری، ماهیگیری و خدمات کشاورزی» تقسیم می‌شود. مطابق آمارها به طور متوسط بخش زراعت 65.7 درصد، بخش دامپروری و شکار 26.6درصد، ماهیگیری 4.4درصد، خدمات کشاورزی 2.6درصد و جنگلداری 0.5درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده است. بررسی اجزای ارزش‌افزوده بخش کشاورزی در سال 1394 نشان می‌دهد 3.5 واحد درصد از رشد 4.6درصدی ارزش‌افزوده کشاورزی متعلق به رشد ارزش‌افزوده بخش زراعت بوده است. همچنین بخش‌های «دامپروری و شکار 0.8، ماهیگیری منفی 0.1، خدمات کشاورزی و جنگلداری هر کدام سهم 0.2واحد درصدی از رشد 4.6درصدی ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را به خود اختصاص داده‌اند.

این گزارش نشان می‌دهد، دو بخش زراعت و دامپروری و شکار بخش عمده‌ای از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی را تشکیل می‌دهند. به طوری که در دوره 1394- 1383 به طور متوسط حدود 93درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی ایران متعلق به این دو بخش بوده است از این رو در ادامه روند ارزش‌افزوده بخش زراعت به دلیل سهم بالای آن در ارزش‌افزوده بخش کشاورزی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

همانطور که اشاره شد، زراعت همواره مهم‌ترین زیربخش کشاورزی ایران بوده به نحوی که طی دوره 1394-1383 به طور متوسط 65.7 درصد از ارزش‌افزوده بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده بخش زراعت در سال 1394به قیمت ثابت 1390 به ترتیب 40و 27هزارمیلیارد تومان بوده که نسبت به دوره مشابه سال قبل به ترتیب از رشد 6.4 و 5.6 درصدی برخوردار است. ارزش تولید و ارزش‌افزوده این سال نسبت به سال 1383 به ترتیب 8 و 9هزارمیلیارد تومان افزایش یافته است. برآوردهای انجام شده در این زمینه حاکی از آن است که تولید محصولات زراعی و باغی در سال 1395 نسبت به دوره مشابه سال قبل به ترتیب 8.2 و 6.1 درصد افزایش یافته است. ویژگی منفی بخش زراعت در آن است که وابستگی شدیدی به شرایط محیطی دارد. به وجود آمدن خشکسالی در سال 1387 موجب شد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش به قیمت ثابت 1390 به ترتیب 27.4و 25.1درصد کاهش یابد. متوسط رشد ارزش تولید و ارزش‌افزوده این بخش در دوره 1383-1394 به ترتیب 2و 3.6درصد بوده است.