نواقص مالیاتی کسب و کار نوآورانه
گروه اقتصادکلان|
کشورهای پیشرفته برای تشویق نوآوری و تجاری‌سازی اختراعات، ابزارهای سیاستی متنوعی از جمله نظام مالیاتی اختراعات پیاده‌سازی کرده‌اند. این نظام با ارائه مشوق‌های مالیاتی همچون کاهش یا حذف مالیات بر درآمد حاصل از دارایی‌های فکری به تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات کمک می‌کند. مرکز پژوهش‌های مجلس در یک گزارش عملکرد و نواقص قانون‌های مالیاتی داخلی را تحلیل و پیشنهادهایی برای تقویت آن ارائه کرده است.
مشوق مالیاتی برای نوآوری‌ها
به گزارش «تعادل» در سال‌های اخیر دانش و فناوری به عنوان مهم‌ترین فاکتورهای رشد و توسعه اقتصادی مطرح شده‌اند. در همین راستا دولت‌ها با توجه به قابلیت‌ها و امکانات خود، ابزارهای مختلفی برای حمایت از توسعه دانش و فناوری ارائه کرده‌اند و به موازات آن، تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات نیز اهمیت بیشتری یافته است. از این‌رو، ابزارهای حمایت از تجاری‌سازی نیز مورد توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته است. یکی از این ابزارها که در سال‌های اخیر در کشورهای مختلف به کار رفته مشوق‌های مالیاتی برای درآمدهای حاصل از اختراعات است. این مشوق‌ها به شکل کاهش یا معافیت مالیاتی برای درآمد حاصل از اختراعات ارائه می‌شوند. در ایران موضوع معافیت‌های مالیاتی اختراعات و اکتشافات در ماده (144) قانون مالیات‌های مستقیم مطرح شده است که به موجب آن، درآمد حاصل از اختراعات ثبت شده به مدت 10سال از پرداخت مالیات معاف است. عدم شفافیت در دامنه شمول قانون یعنی عدم تصریح مخترعان حقیقی یا حقوقی، نادیده گرفتن انواع دارایی‌های فکری مانند طرح‌ها و علائم تجاری در متن قانون، شفاف نبودن تعریف درآمد ناشی از فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی از سایر درآمدها و عدم توجه به بخش کسب وکار خصوصی و تعاونی در کنار مراکز پژوهشی و تحقیقاتی، درآمدهای حاصل از فروش دارایی‌های فکری و بهره مالکانه، فعالیت‌های تحقیق و توسعه در خارج از کشور و سقف سود شرکت از جمله مواردی است که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص اصلاح ماده (144) و آیین‌نامه اجرایی آن مدنظر قرار داده است.
انواع مشوق‌های اختراعات
بر اساس گزارش بازوی پژوهشی مجلس به‌طور کلی مشوق‌های مالیاتی به دو دسته تقسیم می‌شوند: نخست مشوق‌های مالیاتی که در مراحل ابتدای چرخه نوآوری ارائه می‌شوند و از مهم‌ترین آنها می‌توان به مشوق‌های مالیاتی تحقیق و توسعه اشاره کرد. مشوق‌های مالیاتی تحقیق و توسعه از طریق کاهش درآمد مشمول مالیات (به شکل معافیت‌های مالیاتی) یا کاهش مالیات بر درآمد شرکت‌ها (به شکل اعتبارهای مالیاتی) ارائه می‌شوند. معافیت‌های مالیاتی به شرکت‌ها اجازه می‌دهند که هزینه‌های قابل قبول تحقیق و توسعه را حتی در نرخ‌های بیشتر از 100درصد از درآمد مشمول مالیات شرکت کسر کنند، زیرا تقریبا در همه کشورها 100درصد هزینه‌های جاری تحقیق و توسعه به عنوان هزینه قابل قبول مالیاتی از درآمد مشمول مالیات کسر می‌شود. هزینه‌های جاری شامل دستمزدها، هزینه‌های عمومی اجرایی، هزینه اجاره و دیگر هزینه‌های مصرفی در سال مانند هزینه مواد است. اعتبارهای مالیاتی نوع دیگری از مشوق‌های ارائه شده در بخش ابتدای چرخه عمر نوآوری تلقی می‌شوند و تفاوت اعتبارهای مالیاتی با معافیت‌های مالیاتی در این است که اعتبارهای مالیاتی، مستقیما مالیات متعلقه به شرکت را کاهش می‌دهند، نه درآمد مشمول مالیات.
مطابق این گزارش در سال‌های اخیر و با هدف تشویق تجاری‌سازی اختراعات، نوع دیگری از مشوق‌های مالیاتی مطرح شده که در مراحل انتهای چرخه نوآوری کاربرد دارد و با عنوان نظام مالیاتی اختراعات از آن یاد می‌شود.
نظام مالیاتی اختراعات به‌صورت کاهش نرخ مالیات بر درآمد حاصل از انواع مشخصی از حقوق مالکیت فکری شرکت‌ها ارائه می‌شود. به عبارت دیگر این نظام سبب کاهش نرخ مالیات بر درآمد حاصل از پروانه‌ها و دارایی‌های فکری می‌شود. نظام مالیاتی اختراعات اشاره به نظامی دارد که الگوهای مالیاتی متفاوتی را (برای کاربردهای متفاوت) اعمال می‌کند و برخلاف مشوق‌های مالیاتی تحقیق و توسعه که به هزینه‌های ابتدای چرخه عمر نوآوری توجه دارند، انتهای چرخه عمر نوآوری را که به تجاری‌سازی نزدیک است، مورد هدف قرار می‌دهند. به‌طور کلی نظام مالیاتی اختراعات سه مزیت مهم دارد: نخست، تشویق شرکت‌ها به سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های نوآورانه و سپس جذب سرمایه‌های متحرک که ممکن است با مشاغل با مهارت بالا و خلق دانش پیوند خورده باشند و در نهایت افزایش درآمد موثر ناشی از نرخ مالیات بر درآمدهای متحرک.
نواقص تک قانون مالیات اختراعات
بر اساس این گزارش در ایران ماده (144) قانون مالیات‌های مستقیم، مصوب (1366) تنها قانونی است که به‌صورت مستقیم، معافیت درآمد ناشی از اختراعات را تحت پوشش قرار می‌دهد. اما این ماده قانونی و آیین‌نامه اجرایی آن دارای نواقصی است.
این گزارش با بیان اینکه اثربخشی مشوق‌های مالیاتی به طراحی آنها بستگی دارد، می‌گوید: اصول کلی برای طراحی مشوق‌های مالیاتی شامل سادگی، قابلیت اطمینان و پایداری است که باید در طراحی مشوق‌های مالیاتی به این موارد توجه کرد. منظور از سادگی این است که برنامه‌های مالیاتی باید شفاف بوده و به‌راحتی برای شرکت‌ها قابل استفاده باشند.
بر این اساس گفته شده که در ماده (144) قانون مالیات‌های مستقیم، واژه مخترعین ابهام دارد و مشخص نیست که آیا افراد حقیقی و حقوقی هر دو مشمول بهره‌مندی از مزایای این ماده قرار می‌گیرند یا خیر. ازسوی دیگر براساس ماده (1) آیین‌نامه اجرایی ماده (144) مصوب 1373 هیات وزیران، فقط مراکز مجاز و رسمی پژوهشی و تحقیقاتی مشمول برخورداری از معافیت‌های مالیاتی این ماده هستند.
انتخاب گروه هدف از جمله مهم‌ترین تصمیم‌هایی است که باید در هنگام طراحی مشوق‌های مالیاتی اتخاذ شود. بنابراین اگر هدف قانونگذار رونق تجاری‌سازی است، گروه‌های مشخصی از کسب‌وکارها به‌طور مثال شرکت‌های کوچک و متوسط، باید بتوانند از مزایای معافیت‌ها استفاده کنند. همچنین به باور نویسندگان گزارش فعالیت‌هایی که شامل این مشوق‌ها می‌شوند، باید تعریف شوند. «این مساله که چه نوع شرکت‌ها یا فعالیت‌هایی باید به‌واسطه مشوق‌های مالیاتی مورد حمایت قرار گیرند، برای دولت‌ها بسیار تعیین‌کننده است. با توجه به متن قانون و آیین‌نامه اجرایی آن، شرکت‌های خصوصی و تعاونی مشمول بهره‌مندی از مزایای قانون فوق قرار نمی‌گیرند.»
در نهایت بر اساس گزارش مذکور مشخص نیست که آیا سایر دارایی‌های فکری که از فعالیت‌های تحقیقاتی و پژوهشی منتج می‌شوند و همچنین درآمدهای حاصل از فروش و بهره مالکانه حاصل از دارایی‌های فکری نیز مشمول بهره‌مندی از معافیت‌های مالیاتی موضوع این ماده هستند یا خیر؟
5 پیشنهاد برای بهبود مشوق‌ها
نویسندگان در ادامه این گزارش ملاحظات و پیشنهادهایی جهت اصلاح و تقویت مشوق‌های مالیاتی اختراعات در ایران مطرح می‌کنند.
به گفته آنها پوشش زمانی نظام مالیاتی اختراعات از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر سیاست‌گذار باید مشخص کند که آیا اختراعات ثبت شده قبل از تاریخ اجرای نظام مالیاتی اختراعات نیز تحت پوشش قرار می‌گیرد یا خیر؟
در خصوص پیشنهاد دوم گفته شده است: در برخی کشورها، شرط بهره‌مندی از مزایای نظام مالیاتی اختراعات، توسعه اختراع یا مالکیت اقتصادی بر دارایی فکری کسب شده در یک دوره زمانی مشخص، توسط شرکت هدف است. به عبارت دیگر در برخی کشورها نظام مالیاتی اختراعات امکانی را برای شرکت‌ها فراهم آورده که بتوانند برای اختراعات خریداری شده نیز به شرط توسعه آن از مشوق‌های مالیاتی بهره‌مند شوند.
سومین اصلاح از نظر گزارش مذکور تحت پوشش قرار گرفتن درآمدهای حاصل از حقوق مالکیت فکری ازجمله بهره مالکانه در نظام مالیاتی اختراعات است. به گفته نویسندگان در حالی که در متن ماده (144) قانون مالیات‌های مستقیم و آیین‌نامه اجرایی آن، موضوع بهره مالکانه مغفول مانده است.
یکی دیگر از پیشنهادهای این گزارش به برخورداری فعالیت‌های تحقیق و توسعه خارج از کشور برمی‌گردد که به گفته آنها می‌تواند برای تکمیل و تدقیق دامنه شمول قانون مورد توجه قرار گیرد. پنجمین اصلاح مربوط به تعریف درآمدهای واجد شرایط در نظام مالیاتی اختراعات است: «به عبارت دیگر به‌طور شفاف اشاره شود که کدام بخش از درآمدهای حاصل از اختراعات، مشمول بهره‌مندی از مزایای نظام مالیاتی اختراعات است. درآمدهای واجد شرایط می‌تواند شامل بهره مالکانه و درآمدهای خالص حاصل از دارایی‌های فکری واجد شرایط باشند.»
