اثر انفجار جمعیتی دهه 60 بر افزایش درآمدهای مالیاتی

گروه اقتصاد کلان|

ترکیب سنی جمعیت ایران به واسطه پیک زاد و ولد در دهه 60 که در آن نرخ رشد جمعیت بین 3 تا 4‌درصد بود، امروزه اثرات خود را در بخش‌های مختلف اعم از اقتصاد، آموزش، رفاه، بهداشت و... نمایان می‌کند. اوج گرفتن رشد جمعیت ایران در دهه 60 به صورت‌های مختلف اثرات خود را بر جامعه نمایان می‌سازد که در این زمینه نقد و نظرات متعددی هم بر رشد جمعیت دهه 60 و اثر آن در شکل‌گیری برخی معضلات اقتصادی کشور وارد است. شاید مهم‌ترین آنها معضل بیکاری باشد که گروهی از کارشناسان آن را متاثر از پیک جمعیتی دهه 60 می‌دانند که امروزه در جست‌وجوی شغل به بازار کار مراجعه می‌کنند.

گرچه درحال حاضر رشد جمعیت حدود یک ‌درصد است اما رشد شتابان جمعیت در گذشته آن هم در شرایطی که بسترسازی‌های لازم برای این رشد جمعیت فراهم نشده بود، سبب شد تا اثرات این رشد جمعیت با تاخیر در جامعه وارد شود. در پژوهشی که در رابطه با اثر ساختار سنی جمعیت بر درآمدهای مالیاتی دولت توسط محمد نوفرستی و سحر دشتبان انجام شده، مشخص شده که ساختار سنی جمعیت 35تا 64 سال اثر مثبتی در درآمدهای مالیاتی دولت دارد.

در این پژوهش که در جدیدترین شماره فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران منتشر شده، این‌گونه عنوان شده که ترکیب ساختار سنی جمعیت بر درآمدهای مالیاتی دولت موثر است. این اثر با این رویکرد پیشنهاد شده که در بازه سنی 35تا 64 سال افراد در دوره اوج درآمدی خود هستند و به همین دلیل مالیات بیشتری را هم پرداخت می‌کنند. با این پیش‌فرض، پیک رشد جمعیت در دهه 60 باید امروز اثر مثبتی در درآمدهای مالیاتی دولت داشته باشد. اما این پیش‌فرض در شرایطی صحیح است که تمامی افراد در این بازه سنی امکان اشتغال را داشته باشند.

در شرایط فعلی که آمارهای رسمی از نرخ بیکاری 12.5درصدی حکایت می‌کند، نمی‌توان از این نسخه برای پیش‌بینی افزایش درآمدهای مالیاتی دولت ناشی از تغییر ترکیب جمعیتی ایران بهره برد. چراکه به دلیل بحران بیکاری بسیاری از افراد بیکار هستند. در کنار بیکاران، گروه زیادی هم اشتغال کاذب دارند ضمن اینکه فعالیت‌های اقتصادی زیرزمینی متعددی هم وجود دارد که به واسطه آن، مالیاتی به دولت پرداخت نمی‌شود.

  اثرپذیری متغیرهای اقتصاد کلان از انفجار جمعیتی

تغییر ساختار سنی جمعیت به وجود آمده بر اثر افزایش شدید زاد و ولد ابتدای دهه ۱۳۶۰ پیامدها و پرسش‌های متعددی را به دنبال داشته است. یکی از این پرسش‌ها چگونگی تاثیرپذیری درآمدهای مالیاتی دولت از تغییر ساختار سنی در جامعه ایران است. در پژوهش یاد شده، تابعی برای درآمدهای مالیاتی دولت براساس مبانی نظری اقتصادی مشخص شده که یکی از متغیرهای توضیح ‌دهنده این تابع، تغییرات ساختار سنی جمعیت است. پژوهش‌های متعددی که در این زمینه انجام شده، نشان می‌دهد که در کنار متغیرهای معمول تعیین‌کننده درآمدهای مالیاتی دولت، متغیر دیگری که نقش مهمی در شکل‌گیری درآمدهای مالیاتی دارد، ساختار سنی جمعیت است. بررسی عامل ساختار سنی جمعیت در جوامعی که ساختار سنی آنها در طول زمان تغییر زیادی نکرده و هرم سنی آن جامعه به شکل استوانه است، اهمیت چندانی ندارد؛ ولی بررسی اینکه یک انفجار جمعیتی نظیر انفجار جمعیتی دهه ۶۰ ایران، تمایلات جامعه را به چه سمت و سویی سوق خواهد داد و این امر چه تاثیری بر متغیرهای کلان اقتصادی همچون درآمدهای مالیاتی دولت خواهد داشت، ضروری است تا از این طریق سیاست‌گذاران اقتصادی بتوانند نیازهای جامعه را بشناسند و نحوه حرکت آن را برای سال‌های آتی پیش‌بینی کنند و با توجه به آنچه رخ خواهد داد، سیاست‌های مناسب را ارائه کنند. در این میان انتظار می‌رود که بخش عمده اثر افزایش سنی جمعیت بر درآمدهای مالیاتی دولت از ناحیه مالیات بر درآمد اشخاص باشد. چون این نوع مالیات مستقیما با جمعیت ارتباط پیدا می‌کند و می‌تواند به ‌صورت معنی‌داری تحت تاثیر سایر ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی افراد نیز باشد. با این حال کل درآمدهای مالیاتی نه تنها بستگی به افزایش سنی جمعیت دارد بلکه به سایر عوامل مانند تعداد مودیان، میزان درآمد آنها و نرخ موثر مالیات بر درآمد نیز وابسته است.

  2 کانال اثرگذاری ساختار سنی جمعیت بر اقتصاد

ساختار سنی جمعیت یکی از عوامل موثر بر سطح درآمدهای مالیاتی که است کمتر به آن پرداخته شده است. ساختار جمعیتی در ایران در اثر تغییرات الگوهای زاد و ولد در طول سال‌های گذشته درحال تغییر بوده است. پژوهش‌هایی که در رابطه با تاثیر تغییرات ساختارهای جمعیتی بر درآمدهای مالیاتی دولت انجام شده، نشان می‌دهد که این اثرات از دو کانال عبور می‌کنند. اول از ناحیه طرف عرضه اقتصاد و دوم از ناحیه تصمیمات مصرف و پس‌انداز خانوارها. بر این اساس تغییر ساختار سنی جمعیت، طرف عرضه اقتصاد را از دو روش تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ اول اینکه کاهش نرخ زادوولد، ورود نیروهای جوان به بازار کار را کاهش می‌دهد و دوم اینکه طبقات بالای سنی، نرخ مشارکت کمتری در بازار کار خواهند داشت و از این طریق نرخ مشارکت کل اقتصاد کاهش پیدا خواهد کرد. سازوکار دیگری که در چارچوب آن تغییرات جمعیتی باعث تغییر درآمدهای مالیاتی دولت خواهد شد، درآمد طول عمر و الگوهای مصرف مرتبط با آن است. به گونه‌یی که با مسن‌تر شدن نسل‌های جوان، درآمدهای مالیاتی حاصل از هر کدام از طبقات سنی به طور متفاوتی تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

  تاثیر گروه سنی 35 تا 64 سال بر درآمد مالیاتی

در پژوهش حاضر، دوره سنی 35تا 64 سال به عنوان مستعدترین دوره برای افزایش درآمد مالیاتی دولت معرفی شده که این امر متاثر از بالاتر بودن درآمد افراد در این بازه سنی است. فرد طی زندگی خود دوره‌های 3 ‌گانه نوجوانی، میانسالی، پیری و بازنشستگی را پشت سر می‌گذارد که افراد در ابتدای دوره کاری خود یعنی در نوجوانی به خاطر تجربه کم، نداشتن شغل مستمر، بهره‌وری پایین و... درآمد پایینی را کسب می‌کنند اما در دوره میانسالی به خاطر کسب تجربه، داشتن شغل دایمی و بهره‌وری بالاتر، درآمدهای بالایی کسب می‌کنند و بالاخره در دوران بازنشستگی و کهولت درآمدهای کمتری به دست می‌آورند. با توجه به این موضوع می‌توان گفت، چون در دوره میانسالی درآمد فرد بالاست، مالیات بر درآمد بیشتر می‌شود و از این طریق با ساختار سنی جمعیت در ارتباط قرار می‌گیرد.

با توجه به تاثیر مثبت ساختار سنی جمعیت 35تا 64 سال به کل جمعیت، می‌توان گفت چون این گروه سنی دارای درآمد بالاتری هستند، مالیات بیشتری پرداخت می‌کنند پس بر درآمدهای مالیاتی تاثیر مثبت دارد. بر این اساس در شرایطی که امکان کار کردن برای تمام افرادی که در این بازه سنی قرار دارند در کشور وجود داشته باشد، این احتمال وجود دارد که درآمدهای مالیاتی دولت افزایش یابد. این پیک جمعیتی با توجه به انفجار جمعیتی دهه 60 در ایران هم وجود دارد که اگر امکان اشتغال افراد در این بازه سنی در کشور فراهم باشد، پتانسیل افزایش درآمدهای مالیاتی دولت هم وجود خواهد داشت.