قشون قنات‌ها علیه ابنیه تهران

گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|

تلاقی خط شرقی- غربی 7 مترو تهران با 300رشته قنات شمالی- جنوبی این شهر، وضعیت زمین پایتخت را به دلیل تغییر مسیر آب‌های زیرزمینی و فرسایش خاک به طور جدی تهدید می‌کند. مسوولان وزارت راه و شهرسازی با هشدار درباره این مشکل همزمان از فروریزش زمین بخشی از بیمارستان اکبرآباد و یک پست برق در مناطق جنوبی تهران خبر داده‌اند.

سال گذشته کمیسیون کشاورزی، آب و صنایع غذایی اتاق تهران به بررسی عوامل فرونشست در تهران پرداخت و بررسی‌هایی در این زمینه انجام داد. براساس این بررسی دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تاسیسات شهری ازجمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و در نتیجه نشست زمین ناشی از این عامل است و دلیل دیگر حفاری‌های صورت گرفته ازجمله شبکه مترو است که در چند ماه گذشته با چند مورد از این فرونشست‌ها در شهر تهران مواجه بودیم اما در سایر مناطق که عمدتا در جنوب تهران واقع است به دلیل افت آب‌های زیرزمینی و آثار تکتونیکی آن نشست زمین خطری جدی محسوب می‌شود و باید به آن توجهی فوق‌العاده کرد.

کاوه زرگران، رییس کمیسیون کشاوری اتاق تهران در این باره گفته بود: طبق بررسی‌ها مناطق 16، 17، 18، 19و 20 شهرداری تهران و شهرهای اسلامشهر، شهریار، چهاردانگه، نسیم شهر، صباشهر و کهریزک تحت تاثیر فرونشست دشت تهران قرار دارند. در منطقه وسیعی از جنوب غرب تهران به مساحت حدود 600 کیلومتر مربع پدیده نشست زمین رخ داده و این نشست کردن همچنان ادامه دارد و این درحالی است که حداکثر میزان نشست در برخی از مناطق دشت تهران نیز 36سانتی‌متر گزارش شده است.

علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌ مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه شهرسازی در گفت‌وگو با «تعادل» درباره قنات‌های شهر تهران توضیحاتی ارائه داد و گفت: اکنون قنوات شهر تهران به معضل بزرگ شهرسازی تبدیل شده و فروریزش‌هایی که طی چند ماه‌های گذشته در شهران، خیابان پیامبر، خیابان قیام و دیگر فروریزش‌ها که شاهد آن بوده‌ایم ناشی از وجود قنوات متعدد در شهر تهران است. رشته قنات‌هایی که از کوهپایه‌های تهران شروع شده و به سمت اراضی شهر تهران امتداد دارد و بیشتر هدف از ایجاد آنها آبیاری باغات و زمین‌های زراعی بوده است. در راستای یک رشته قنات چاه‌ها و میله‌های متعددی را حفر می‌کنند که از زیر زمین به هم متصل‌اند و یک مسیر چند ده کیلومتری را تشکیل می‌دهد که به آن یک رشته قنات گفته می‌شود که ممکن است 2هزار میله چاه را در بر گیرد.

بیت‌اللهی ادامه داد: با گذشت زمان این اراضی تبدیل به فضای مسکونی شده و این رشته قنات‌ها بدون مالک رها شده‌اند. از سوی دیگر آب در این قنات‌ها جریان دارد و در نتیجه ساخت‌وساز و گودبرداری‌های عمیق باعث مسدود شدن این رشته قنات‌ها شده و آب مسیر خود را در زیر زمین تغییر می‌دهد. این انحراف مسیرها باعث می‌شود که پی شهر تهران متخلخل شود. بیت‌اللهی تصریح کرد: طبق عکس‌های هوایی سال‌های 1334و 35 بالغ بر 50 هزار میله چاه قنات شناسایی شده و اکنون از این تعداد حدود 4 یا 5 هزار حلقه چاه و میله قنات باقی مانده و اغلب آنها محو و گم شده‌اند و این باعث دو برابر شدن معضلات شده است.

وی با بیان اینکه تعداد رشته قنات‌های شناسایی شده در شهر تهران حدود 300 رشته قنات بزرگ است، ‌اظهار کرد: البته به غیر از این 300 رشته قنات اصلی، شاخه‌های فرعی قنات‌ها نیز وجود دارد که از شاخه‌های مختلف به این رشته‌های اصلی اضافه می‌شوند یا مسیرهای کوتاهی را طی می‌کنند.

 تلاقی خط 7 مترو با قنوات تهران

وی در ادامه از وجود مشکلاتی در ساخت خط 7مترو خبر داد و گفت: همانطور که می‌دانید شیب زمین در تهران از شمال به جنوب است و معمولا رشته قنات‌ها و آب‌های جاری نیز با توجه به این شیب زمین حرکت می‌کنند. ساخت رشته قنات‌ها نیز بر همین هندسه بوده و اکنون در نزدیکی نیاوران، محوطه دانشگاه تهران و محوطه مرکز تحقیقات و موسسه ژئو فیزیک و بسیاری از محلات شهر تهران این رشته قنات‌ها وجود دارند و برخی هنوز دایر هستند. وی با اشاره به اینکه حدود 100تا 150رشته قنات از شمال به جنوب گسترده است، ‌افزود: هر ساختاری که باعث شود این امتداد قطع شود، تاثیر منفی بر امتداد طبیعی آب قنات‌ها خواهد داشت. ازجمله ساختار خط 7 مترو که شرقی- غربی است و عمود بر اغلب رشته قنات‌های شهر تهران است. این خط در مسیر خود، ‌جریان عبور قنات‌ها را قطع می‌کند. اگر این مشکل نشود خط 7 مترو مانند سدی جلو عبور آب را گرفته و اصطلاحا آب پشته شده و در یک نقطه جمع می‌شود. در این صورت خاک به صورت گلی و نرم درآمده و در نهایت زمین سست و ناپایدار شده و نشست می‌کند. همانطور که در محله بازار تهران شاهد هستیم که ساختمان‌ها ترک می‌خورد و حتی فرو می‌ریزند. در مجموع برطرف نکردن این مشکل خط 7 آثار شهرسازی جبران‌ناپذیری خواهد داشت.

رییس مرکز تحقیقات زلزله‌شناسی در پاسخ به اینکه آیا خطر خط 7 مترو به گونه‌یی است که شهردار جدید بخواهد مانع از بهره‌برداری این خط شود یا خیر عنوان کرد: کار ساخت سازه این خط مترو انجام شده و تونل بتنی آن نیز احداث و جلو عبور آب گرفته شده است. کاری که الان باید انجام داد این است که آب قنات‌ها را به مسیر اصلی خود برگردانیم یا با سیستم زهکشی مسیر آب را به مناطقی منتقل کنیم که زمین اطراف خط مترو نرم نشود، ساختمان‌های مجاور آسیب نبینند همچنین خود خط مترو مستحکم باشد. البته هدف ما این نیست که مترو ساخته نشود بلکه باید تصمیمات مهندسی مناسب قبل از حفاری مترو اتخاذ شود تا مسیر آب‌ها دستخوش تغییر نشود.

وی ادامه داد: در آینده ممکن است فرونشست مترو قیام را داشته باشیم. اکنون نیز ساختمان بیمارستان زنان و زایمان اکبرآبادی که در اطراف خیابان مولوی قرار دارد، آسیب دیده است. در فرونشست خیابان قیام، حفره‌یی به عمق 12کیلومتر ایجاد شد. در بازار تهران نیز مشکلات متعددی در این زمینه داریم که مجموعه اینها شهر را ناپایدار می‌کند. همچنین پست برق میدان خراسان دچار فروریزش شده و ساختمان‌های آن ترک خورده است که حدود ۴۰هزار مشترک دارد. فرض کنید اگر آسیب ببیند، خسار‌ت‌های اقتصادی‌اش میلیاردی است و در عین ‌حال باید به مسائل اجتماعی نیز که ایجاد می‌کند، توجه داشته باشیم.

وی تاکید کرد: چنانچه آب قنات‌های زیر خط مترو خط 7 مدیریت نشود در درازمدت فرو شست خط 7 را خواهیم داشت. اگر قبل از حفر تونل این تمهیدات در نظر گرفته می‌شد اکنون شرایط بهتر بود اما متاسفانه مجریان و مشاوران پروژه‌های اینچنینی بیشتر به دنبال این هستند تا کار با سرعت بیشتر انجام شود و به پایان برسد بنابراین به این مسائل مهندسی چندان توجه نشده است.

بیت‌اللهی همچنین از تشکیل کمیته قنوات در آینده نزدیک خبر داد و گفت: با کمال افتخار می‌گویم در مرکز تحقیقات کمیته‌یی مرکب از متخصصان و نمایندگان دستگاه‌های اجرایی از وزارت نیرو، شهرداری، مراکز دانشگاهی با مدیریت بنده تحت عنوان کمیته قنوات تشکیل شده و جلسات کارشناسی آن درحال برگزاری است.

 مسوول نگهداری قنوات کیست؟

وی درباره موضوعات محوری این کمیته نیز توضیحاتی ارائه داد و گفت: درخصوص قنوات، نقص و کاستی قوانین وجود دارد. برای مثال مشخص نیست مسوولیت قنواتی که الان بدون مالک رها شده‌اند بر عهده چه سازمان و ارگانی است. اکنون فضای سبز شهرداری تهران با استفاده از این قنوات آبیاری می‌شود، سوال این است که مسوول و متولی نگهداری قنات‌ها نیز شهرداری است؟ چه کسی جلو افرادی را که با قطع یک رشته قنات اقدام به ساخت‌وساز می‌کنند؛ برخورد می‌کند؟ اگر حلقه چاه غیرقانونی حفر شود، وزارت نیرو چاه را پلمب کرده و خاطیان را جریمه می‌کند اما وقتی قناتی مسدود می‌شود هیچ متولی وجود ندارد. بنابراین در این کمیته سعی داریم، مسوولی برای این امر تعیین کنیم.

وی افزود: از دیگر موضوعات مطرح در این کمیته به تعیین حریم قنات‌ها بازمی‌گردد. اینکه آیا می‌توان روی حریم این قنات‌ها ساخت و ساز انجام داد از مواردی است که در کمیته قنوات مورد بررسی قرار می‌گیرد. قطعا موارد دیگری نیز در این کمیته مورد بررسی قرار می‌گیرد و بنا داریم تا نتایج آن را به شکل ضابطه و قانون اجرایی نظیر حریم گسل‌ها از سوی دولت به شهرداری اعلام کنیم تا شاهد اتفاقات نظیر فرونشست در سطح شهر نباشم. امیدوارم این قوانین مانند قانون گسل‌ها به سایر کلان‌شهرهای کشور نیز تسری یابد تا حریم قنات‌ها، ضوابط ساخت‌وساز در حریم آنها و نیز شیوه نگهداری از آنها در کل کشور اجرایی شود.

وی در پاسخ به اینکه وزارت راه و شهرسازی برای مناطق جنوب شهر تهران به خصوص خط آهن تهران- مشهد که در معرض فرونشست قرار دارد چه اقدام‌هایی انجام داده است، ‌گفت: البته مورد خط آهن تهران- مشهد از آنجا که خارج از محدوده شهر تهران است در حیطه وظایف شهرداری قرار ندارد. مرکز مطالعات در مسیر خط آهن تهران- مشهد مطالعاتی انجام داده و راهکارهایی اجرایی، مهندسی و متکی بر دانش بومی کشور برای محافظت از ریل خط تهران- مشهد انجام شده است. علاوه بر این پیشنهاداتی نیز به مراکز ذی‌ربط داده شد که برای مثال در زمینه کشاورزی روش‌های قدیمی آبیاری در این منطقه باید منسوخ شود. همچنین باید از کاشت هندوانه و گوجه که در شرایط بی‌آبی در منطقه به وفور کاشته می‌شود، ‌جلوگیری شود و وزارت کشاورزی باید این موارد را مدیریت کند. وزارت نیرو باید اقدام به پلمب چاه‌های غیرقانونی کند. این چاه‌ها آب زیرزمینی را به شکل بی‌رحمانه استصحال می‌کنند. علاوه بر این یک سری کارهای مدیریتی در سطوح بالا نیز پیشنهاد شد. وی با تاکید بر اینکه معضل فرونشست‌ها قابل حل شدن است، ‌گفت: دلیل اصلی فرونشست زمین برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است. راه‌حل این است که برداشت از آب‌های زیرزمینی به شکل کارشناسی انجام شود و نوع آبیاری به آبیاری پیشرفته تبدیل شود. دولت برای آبیاری بارانی و قطره‌یی سیاست‌های تشویقی اتخاذ کند تا کشاورزان به این نوع آبیاری روی آورند. در رابطه با فروریزش نیز همین طور است چنانچه حفاری‌ها به شکل اصولی انجام شود و مسیر قنوات را تغییر نداده و اصول مهندسی را رعایت کنیم قطعا مشکلات مربوط به فرونشست‌ها و فروریزش‌ها حل می‌شود.

البته این امر نیازمند توجه همیشگی مسوولان و فراموش نکردن بحران است. نباید منتظر حادثه باشیم تا به یک موضوع پرداخته شود. حل این مشکل نیاز به مدیریت مستمر و پیگیر دارد. بسیاری از کشورها با این مشکل مواجه بوده و موفق به حل آن شده‌اند اما درکشور ما با این مشکلات نوسانی برخورد می‌شود و برنامه‌ریزی خاصی برای حل مشکلات صورت نمی‌گیرد.