سامانه «صیاد» مسیر احیای اعتبار دسته چک

هادی حیدری   

سامانه الکترونیکی صدور یکپارچه دسته چک(صیاد) با افزایش شفافیت مالی موجب اعتباربخشی به سند لازم‌الاجرای چک در بازار مبادلات تجاری کشور می‌شود.

چک به همراه وجوه نقد و پرداخت الکترونیکی ازجمله اجزای مهم ابزارهای پرداخت پول در کشور است. امکان صدور چک به مبلغ دلخواه، سهولت حمل و نقل و ضمانت برای پرداخت در آینده به اعتبار اشخاص حقیقی و حقوقی باعث استقبال فعالان اقتصادی از این سند

لازم‌الاجرا شده است.

چک تقریبا همانند سایر پرداخت‌های نقدی به عنوان یک سند عادی، اصلی‌‌ترین وظیفه را در رسمیت بخشیدن به جریانات نقدی به شکل اعتباری دارد. در قوانین حقوقی و کیفری، این سند مبادله‌یی با ایجاد ضمانت برای پرداخت در آینده به عنوان یک سند لازم‌الاجرا به حساب می‌‌آید. به عبارت دیگر، چک چه در حساب‌های دریافتی و پرداختی بنگاه‌ها و شرکت‌های حقوقی و چه در حساب دفتری اشخاص حقیقی به عنوان یک ابزار بسیار مهم در تسریع مبادلات مالی در تمام کشورهای دنیا به حساب می‌‌آید.

بنابراین، این سند مالی مبادله‌یی یکی از مهم‌ترین کارکردها را در ایجاد اعتبار برای افزایش جریانات مالی(با توجه به پیش‌بینی‌هایی که هر کدام از عوامل اقتصادی از وضعیت فروش و سودآوری خود در آینده دارند) بر عهده دارد.

در سال‌های اخیر با توجه به وضعیت رکودی اقتصاد کشور، کارکرد این سند مالی نیز همانند سایر ابزارهای تسریع در مبادلات مالی در بازار سنتی کشور با مشکلات عدیده‌یی مواجه شده است؛ که ازجمله این مشکلات می‌توان به جهش شدید ارزش ریالی چک‌های برگشتی اشاره کرد.

به طوری که براساس آخرین آمارهای منتشره توسط بانک مرکزی، مقدار چک‌های برگشتی در کشور در 9ماهه ابتدایی سال ۹۴ به بیش از ۸۷ هزارمیلیارد تومان رسیده است. اگرچه نسبت چک‌های برگشتی به کل مبلغ چک‌ها به طور میانگین(در دوره مورد نظر) تقریبا کمتر از ۳درصد بوده است اما مبلغ اسمی این برگشت‌ها(که باعث انقباض مبادلات اعتباری در بخش واقعی اقتصاد می‌شود) را نمی‌توان نادیده گرفت. با توجه به مشکلات موجود در زمینه چک‌های برگشتی، سامانه صیاد در معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی(به عنوان سامانه مکمل چکاوک) برای بررسی صلاحیت دارنده دسته چک طراحی و ایجاد شده است. این سامانه با استفاده از سابقه رفتار مشتریان در ایجاد چک‌های برگشتی به سنجش اعتبار مشتریان می‌پردازد. افزایش شفافیت اطلاعاتی با اتصال آنلاین به پایگاه‌های اطلاعاتی و سامانه استعلام چک‌ها در بانک مرکزی(در مورد حساب‌های جاری مشتریان) و تخصیص شناسه استعلام منحصر برای هر برگ چک ازجمله ویژگی‌های منحصر به فرد این سامانه است.

با توجه به الزام بانک‌ها برای پیوستن به صیاد، می‌توان گفت که این سامانه علاوه بر پایش رفتار مشتریان حقیقی موجب برگرداندن اعتماد به مبادلات چکی در بازار سنتی کشور می‌شود. اگرچه با توجه به تغییر در فرآیند صدور دسته چک از بانک محور بودن و تبدیل آن به یک سامانه یکپارچه و متمرکز در بانک مرکزی، ایجاد سابقه اطلاعاتی مشتریان با رویه جدید(با توجه به عملکرد چک‌های برگشتی) حداقل به یک سال زمان نیاز دارد اما ارتقای برخی از ویژگی‌های امنیتی مانند ساختار فیزیکی چک موجب جلوگیری از جعل و سایر مشکلات احتمالی خواهد شد.

در پایان یادآور می‌شود در سامانه صیاد فقط برای گیرندگان چک، راستی‌آزمایی اطلاعات مربوط به حساب صادرکننده چک و سابقه چک‌های برگشتی قابل رویت و استعلام است؛ اما در نهایت صیاد شرط کافی برای جلوگیری از نکول توسط صادرکننده چک نیست. بر این اساس به نظر می‌رسد علاوه بر طراحی سامانه‌های الکترونیکی، نیاز به برخی اصلاحات در قوانین حقوقی و کیفری مربوط به چک(که آخرین نسخه آن مربوط به سال ۱۳۸۲ است) جهت جلوگیری از نکول خودخواسته صادرکنندگان چک‌ها وجود دارد.