شیشه عمر نفتی کردها در دستان ترکیه
سرانجام 25سپتامبر از راه رسید و رفراندوم استقلال کردستان با وجود تمام مخالفت‌ها از جانب دولت مرکزی عراق، کشورهای غربی، شورای امنیت سازمان ملل متحد و همسایگان اقلیم یعنی ایران و ترکیه برگزار شد. مخالفان با این رفراندوم چه آنهایی که از اساس با برگزاری آن مخالفند و چه آنهایی که زمانبندی برگزاری آن را مناسب نمی‌دانند، معتقدند که برگزاری این همه‌پرسی منجر به بی‌ثباتی بیشتر در عراق و منطقه آشو‌ب‌زده خاورمیانه خواهد شد.
اما حکومت اقلیم کردستان عراق از خواسته خود پا پس نکشید و دیروز صندوق‌های رای برای دریافت نظر کردهای عراق چیده شد. رفراندوم علاوه بر 3 استان اربیل، سلیمانیه و دهوک که به‌طور رسمی جزو قلمرو حکومت اقلیم محسوب می‌شوند بلکه در مناطق تحت اختلاف با حکومت مرکزی عراق همچون کرکوک نیز برگزار می‌شود. (گزارش کامل مربوط به رفراندوم اقلیم کردستان عراق را می‌توانید در صفحه 7 روزنامه بخوانید.)
کرکوک را می‌توان فصل مشترک تمام اختلافات حکومت مرکزی عراق با کردستان و نگرانی‌های بغداد در رابطه با استقلال کردها دانست. منطقه‌یی نفت‌خیز که از سال 2014 و با بی‌اعتنایی ارتش عراق در برابر حملات داعش آن، میزبان نیروهای نظامی پیشمرگ کردستان شده است. به گزارش «تعادل» و به نقل از فایننشال‌تایمز، کرکوک ظرفیت تولید روزانه 400هزار بشکه نفت را داراست که تقریبا معادل 10درصد از کل تولید نفت عراق محسوب می‌شود. بنابراین حکومت مرکزی عراق نگران این است که با از دست دادن کرکوک و میدان‌های نفتی آن پس از اعلام رسمی استقلال و الحاق این استان به کشور جدید کردستان، جایگاه خود در اوپک به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ نفت را به ایران واگذار کند.
حکومت اقلیم کردستان اعلام کرده است که ذخایر نفت این منطقه حدود 45میلیارد بشکه معادل یک‌سوم مجموع ذخایر عراق است. در حال حاضر تولید نفت کردستان عراق در سطح 650هزار بشکه در روز است که تقریبا 550هزار بشکه آن روزانه از طریق خطوط لوله انتقال نفت به ترکیه و پایانه‌های نفتی مدیترانه صادر شده و به دست مشتریان اروپایی اربیل می‌رسد.
ترکیه کشوری است که در هفته‌های اخیر شدیدترین مخالفت‌ها را با برگزاری این همه‌پرسی اعلام داشته است. بنابراین روی کاغذ انتظار می‌رود که با توجه به اختلاف‌نظر ترکیه و کردها و احتمال دو پاره شدن عراق به عنوان دومین تولیدکننده اوپک، بازار نفت حساسیت زیادی را به موضوع رفراندوم کردستان نشان دهد. اما واقعیت امر چیز دیگری است و بازار روز گذشته بی‌اعتنا به این رفراندوم به کار خود ادامه داد.
در تشریح علت این واکنش باید به این موضوع توجه کرد که نگرانی بازار نفت از وقایع کردستان، از 2بعد قابل بررسی است. بعد نخست نفس استقلال و عملیاتی شدن آن است. درست است که روز گذشته رفراندوم برگزار شد و احتمالا زمانی که نتایج اعلام شود، با درصد بالایی رای «آری» به جدایی از حکومت مرکزی عراق ثبت خواهد شد، اما کردستان بلافاصله از عراق جدا نخواهد شد. این نکته‌یی است که مسعود بارزانی، رییس اقلیم کردستان در نشست خبری روز یک‌شنبه خود اعلام کرد. وی در این باره گفت: «همه‌پرسی گام نخست در نقشه راه استقلال و جدایی از عراق است و مردم مشخص می‌کنند که کجا می‌خواهند، زندگی کنند. پس از آن مرحله طولانی‌ای را آغاز خواهیم کرد. این همه‌پرسی برای ترسیم مرزهای کردستان نیست. پس از همه‌پرسی مذاکراتی با بغداد ظرف یک یا دو سال خواهیم داشت و اگر ببینیم که این مذاکرات ثمربخش است آن را ادامه می‌دهیم.»
در این رابطه، آلان مهتدی تحلیلگر کرد بازار انرژی در یادداشتی که در فایننشال‌تایمز منتشر شده است، عنوان می‌کند: «اعلام استقلال کردستان بدون حمایت و به رسمیت شناخته شدن این کشور از سوی جامعه بین‌المللی در آینده نزدیک امکان‌پذیر نخواهد بود.»
بعد دوم نگرانی بازار از همه‌پرسی استقلال کردستان می‌تواند ناشی از ایجاد موج جدیدی از درگیری‌های نظامی در منطقه نفت‌خیز خاورمیانه و اختلال در مبادی عرضه نفت باشد. همسایگان کردستان عراق یعنی ایران و ترکیه در آستانه برگزاری این همه‌پرسی اقدام به برگزاری مانور نظامی در مرزهای خود با این اقلیم کرده‌اند و عده‌یی ممکن است مانورهایی از این دست را نشانه‌یی برای بروز درگیری‌های نظامی بدانند. به گزارش «تعادل» و به نقل از فایننشال‌تایمز، آلان مهتدی وقوع درگیری نظامی را نیز دور از ذهن می‌پندارد و معتقد است: «با وجود مخالفت‌ها و تهدیدهای نظامی، به علت نقش حیاتی کردها در مبارزه با داعش و حضور گسترده ائتلاف ضد داعش در اقلیم و نیز برقراری خطوط دفاعی آماده خصوصا در کرکوک، وقوع یک جنگ تمام عیار که زیرساخت‌های نفتی را تهدید کند بعید به نظر می‌رسد.»
روز گذشته حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق از تمام کشورهای خارجی درخواست کرد از انجام معاملات نفتی با اقلیم کردستان سرباز زنند. به نظر می‌رسد مخاطب اصلی العبادی در شرایط فعلی ترکیه باشد. همان‌طور که اعلام شد نزدیک به 85درصد تولید نفت کردستان عراق از طریق ترکیه به اروپا صادر می‌شود. پیش‌تر مقامات اقلیم مذاکراتی را نیز با تهران برای سوآپ نفت داشتند که به نتیجه مشخصی نرسید. بنابراین ترکیه در حال حاضر به عنوان شاهرگ حیاتی درآمد کردهای عراق به حساب می‌آید و همگان در انتظار واکنش مقامات ترک به این درخواست العبادی هستند.
ترک‌ها باید در رابطه با نفت کردستان عراق بین دو گزینه تصمیم‌گیری کنند. گزینه اول باز نگهداشتن خطوط لوله و ادامه انتقال نفت کردستان عراق به مدیترانه است. انتخابی که منجر به تقویت کردهای عراق خواهد شد و می‌تواند در ادامه کردهای ترکیه را نیز تحریک کند. گزینه دوم بستن خطوط لوله انتقال نفت و چشم‌پوشی از درآمدهایی است که این کشور از معامله با کردستان عراق به دست می‌آورد. آلان مهتدی در رابطه با تصمیم احتمالی ترکیه می‌گوید: «با وجود زبان تند و تهدیدات ترکیه، این کشور کوچک‌ترین تمایلی برای بستن خطوط لوله انتقال نفت و ایجاد اختلال در جریان نفت از اقلیم کردستان به سمت بازارهای بین‌المللی نشان نداده است. ترکیه از درآمدهای تعرفه‌یی این خط لوله و نیز جایگاه خود به عنوان کریدور صادرات نفت از خاورمیانه و روسیه بهره‌های زیادی می‌برد.»
اگر ترکیه خطوط لوله انتقال نفت خام کردستان را نبندد، حکومت مرکزی عراق گزینه‌های زیادی برای توقف صادرات نفت اقلیم نخواهد داشت. مگر اینکه بخواهد از طریق اقدامات حقوقی، جلو حرکت تانکرهای حامل نفت خام کردستان را بگیرد، کاری که پیش‌تر نیز سابقه انجام آن را داشته است و البته توفیق چندانی نیز در این زمینه کسب نکرده است. به گزارش «تعادل» و به نقل از رویترز، در نوامبر سال 2015 حکومت خودمختار کردستان عراق اعلام کرد که برای نخستین‌بار توانسته است به صورت پنهانی صادرات نفت را خود انجام دهد و باز هم به این کار خود ادامه خواهد داد.
در آن زمان آشتی هورامی، وزیر منابع طبیعی اقلیم اعلام کرده بود که کردستان برای مخفی نگهداشتن فروش خود از دید حکومت مرکزی عراق، نفت خام خود را به اسراییل می‌برده و از آنجا به صورت مستقیم توسط نفتکش‌هایی به سواحل مالت در دریای مدیترانه حمل می‌کرده است. حکومت اقلیم ابایی از اعلام فروش مخفیانه نفت خود در آن زمان نداشت و اعلام کرد که اراده آنها به فروش مستقل نفت ناشی از تصمیم دولت مرکزی عراق در رابطه با بودجه این اقلیم در سال‌های 2014 و 2015 بوده است. کردهای عراق در آن سال اعلام کردند که برای پرداخت هزینه‌های جاری خود، حمایت از یک میلیون آواره فراری از سوریه و تامین مالی نیروهای نظامی پیشمرگ برای مبارزه با داعش، سهم بیشتری از 17درصد بودجه کل عراق را نیازمند است.
به گزارش «تعادل» و به نقل از فایننشال‌تایمز، در حال حاضر نفت اقلیم کردستان توسط شرکت‌هایی همچون ویتول، ترافیگورا، پتراکو و گلنکور به فروش می‌رسد و حکومت اقلیم به واسطه این کمپانی‌های تجارت نفت توانسته است، مشتریان زیادی در اقصی نقاط جهان به دست آورد. این در حالی است که حکومت مرکزی عراق، بارها این کمپانی‌ها را تهدید کرده است که در صورت انجام معاملات نفتی با کردها، آنها را در لیست سیاه قرار خواهد داد.
همچنین کمپانی‌های تولیدکننده نفت نیز تا بدین‌جای کار موضع منفی نسبت به استقلال کردستان اتخاذ نکرده‌اند. البته فعالیت شرکت‌های بین‌المللی در کردستان در سال‌های اخیر کاهش داشته است که علت اصلی آن ترس از ریسک‌های ژئوپلیتیکی و بی‌ثباتی‌های ناشی از حضور گروه‌های تروریستی بوده است. اما اکنون خبرهایی از آغاز به کار مجدد تولید نفت توسط غول‌های جهانی در این منطقه به گوش می‌رسد. به گزارش فایننشال‌تایمز، هفته گذشته و در اوج التهابات ناشی از برگزاری رفراندوم، شرکت امریکایی شورون اعلام کرد که عملیات حفاری خود در اقلیم کردستان را پس از 2سال از سر گرفته است. همچنین در هفته‌های اخیر، حکومت اقلیم کردستان به شرکت‌های بین‌المللی فعال در اقلیم اطمینان‌خاطر داد که به دنبال راه‌‌حل‌هایی برای بازپرداخت بدهی 3میلیارد دلاری خود یا تغییر ساختار آن است. در اوایل سال جاری نیز شرکت دولتی روسنفت روسیه چندین تفاهمنامه با حکومت اقلیم شامل اعطای وام یک میلیارد دلاری امضا کرده است. پشتوانه اعطای این وام، فروش نفت خام اقلیم است. بازپرداخت این وام همین حالا نیز آغاز شده است و روسنفت چندین محموله نفت خام کردستان را در آلمان تحویل گرفته است. روسنفت همچنین توافق کرده است که در زیرساخت‌های نفت و گاز کردستان نیز سرمایه‌گذاری کرده و ظرفیت تولید این کشور را از سطح 700هزار بشکه در روز فعلی به یک‌میلیون بشکه در پایان سال 2017 برساند. همچنین قرار است، روسنفت روسیه و شرکت نفت کردستان عراق (KAR) یک خط لوله انتقال گاز با ظرفیت صادرات سالانه 30میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به ترکیه احداث کنند. انتظار می‌رود که این خط لوله تا پایان 2019 ساخته و تکمیل شود و در سال 2020 نخستین صادرات گاز کردستان عراق به ترکیه آغاز شود. گازی که قرار است با کمک روسنفت از کردستان عراق صادر شود معادل 6درصد کل تقاضای گاز اروپا به حساب می‌آید.
با توجه به این شرایط، آلان مهتدی معتقد است که ریسک تلاش ترکیه برای ممانعت از صادرات نفت کردستان و بستن راه‌های درآمدی این اقلیم پایین است.
چنین شرایطی سبب شده که خیال بازار نفت نیز از رفراندوم کردستان عراق فعلا آسوده باشد و هر نتیجه‌یی در رفراندوم کردستان ثبت شود، نگرانی از باب اختلال عرضه قابل توجه در نفت خام کردستان عراق به دل فعالان بازار راه پیدا نخواهد کرد.
