ریشه‌کنی فقر مطلق از آرزو تا واقعیت

فقر مطلق و به تعبیر دیگر فقر خشن، پدیده‌یی است که برخی مسوولان دولتی تعداد آن را 2میلیون و برخی کارشناسان اقتصادی 5 میلیون نفر برآورد می‌کنند. باشگاه خبرنگاران جوان، با بیان این مطلب در گزارشی افزود: فقر در تمامی کشورهای دنیا با شدت و ضعف‌هایی وجود دارد و اساسا انتظار توانمندی اقتصادی برای تمامی اقشار، گروه‌ها و افراد یک جامعه آرمانی به نظر می‌رسد. حتی در پیشرفته‌ترین کشورهای جهان نیز، رگه‌هایی از فقر دیده می‌شود و اساسا نقطه مقابل اقتصاد لیبرال سرمایه‌داری، افراد و گروه‌های فقیری است که در سایه سرمایه‌داری و اشرافی‌گری ضعیف‌تر می‌شوند. فارغ از نظریه‌پردازی‌های اقتصادی و شیوه و الگوهای اقتصادی که در کشورهای جهان جاری و ساری است، جامعه ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای جهان با این عارضه (فقر)، دست و پنجه نرم می‌کند. به واقع تعدد افراد فقیر و شدت و عمقی که از ناتوانی اقتصادی فقرا برآورد می‌شود، نقطه تفاوت و تمایز میان جوامع و کشورها در این خصوص به شمار می‌رود و هر آنچه تعداد افراد و گروه‌های فقیر جامعه و میزان و عمق فقر آنها کمتر باشد، طبیعتا ضریب مخاطرات و پیامدهای فقر نیز کاهش خواهد یافت. فقر شدید، فقر مطلق یا فقر خشن از واژگانی است که هر کدام در یک قالب، معنا می‌شود و آن معطوف به ضعف و ناتوانی شدید مالی می‌شود، به نحوی که گروه‌های و طیف‌های درگیر از تامین حداقل‌ها نیز درمانده و عاجزند. ماه گذشته، واژه فقر خشن، از زبان وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی مطرح شد و مجددا نگاه‌ها به این نوع از فقر در جامعه ایران دوخته شد. آنچنان که علی ربیعی عنوان نموده، رفع و مهار فقر خشن از دستورکارهای دولت به شمار می‌رود و آنچنان که وزیر مذکور مطرح نموده، معاون اول رییس‌جمهور نیز تاکید کرده‌اند که در لایحه بودجه باید بخشنامه‌یی برای مبارزه با آن (فقر خشن) ایجاد و تعریف شود. اینکه مصادیق، نشانه‌ها و شاخص‌های فقر خشن یا مطلق چیست، از موضوعاتی به شمار می‌رود که مستلزم مطالعات و بررسی‌های هر چه دقیق‌تر است، زیرا آنچه اکثریت قریب به اتفاق کارشناسان و صاحب‌نظران اقتصادی در خصوص آن، اشتراک و اتفاق نظر دارند، معطوف بر این امر می‌شود که گروه‌های درگیر یا در معرض این پدیده، از تامین مایحتاج اولیه خود همچون تامین غذا نیز با دشواری‌ها و موانع جدی مواجه هستند. با چنین اوصافی، فقر خشن را می‌توان معادل گرسنگی نامید که به واقع کم درآمد‌ترین افراد و گروه‌های جامعه در این قالب قرار می‌گیرند.

با وجود تمامی این تعاریف، هنوز عبارت و تعریف مشخصی برای فقر خشن به‌صورت رسمی مطرح نشده و توصیفات و تعاریفی که در ارتباط با این عبارت یا واژه ارائه می‌گردد به‌صورت نظر و تحلیل‌های شخصی بیان می‌شود. حسین راغفر، اقتصاددان و استاد دانشگاه از تعبیر فقر حاد در این ارتباط یاد می‌کند و در تعریف این نوع از فقر می‌گوید: بی‌خانمان و کارتن‌خواب‌ها و کسانی که به شکل عریان در مجامع عمومی ظاهر می‌شوند و بعضا با گرسنگی و آسیب‌های مختلفی روبه‌رو هستند مشمول این پدیده (فقر حاد) می شوند. برخی دیگر از کارشناسان مظاهری همچون کلیه فروشی، تن فروشی، فرزند فروشی، رحم اجاره‌یی، گورخوابی گسترده معتادان پر خطر و... را از مصادیق فقر خشن یا حاد قلمداد می‌کنند. کیومرث شرافتی محقق و پژوهشگر اجتماعی با اشاره به ارتباط مستقیم بسیاری از معضلات و ناهنجاری‌های اجتماعی با فقر اقتصادی، اظهار داشت: اگر نگوییم همه، اما بخش قابل توجهی از ناهنجاری‌های اجتماعی ریشه در فقر اقتصادی دارد. وی افزود: این به معنای ناهنجار بودن تمامی افراد فقیر و تهیدست نیست و یقینا هستند افرادی که با وجود مواجه بودن با تنگدستی شدید، عزت نفس و سلامت خود را حفظ می‌کنند، اما تردیدی وجود ندارد که افراد و گروه‌های فقیر بیش از هر طیف و گروه اجتماعی دیگری، دچار لغزش و نارسایی می‌شوند و این واقعیتی تلخ است که نمی‌توان آن را انکار نمود. شرافتی گفت: اطلاق و مشابه‌سازی فقر مطلق با فقر خشن، موضوعی است که نیازمند بررسی و مطالعات هر چه بیشتری است، اما بدون تردید استمرار طولانی مدت فقر خشن، نتیجه‌یی جز فقر مطلق را در پی ندارد و به واقع فقر خشن یا حاد، گذرگاهی برای ورود به فقر مطلق محسوب می‌شود. احمد میدری، معاون وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در تشریح فقر می‌گوید: فقر درآمدی و فقر قابلیتی دو قسم از فقر محسوب می‌شوند و به واقع فقر درآمدی به افرادی اطلاق می‌شود که درآمد آنها، تامین‌کننده زندگی آنها نیست. چندی پیش رییس‌جمهور وعده ریشه کن کردن فقر مطلق در بازه زمانی 4ساله را مطرح نمود. در این میان، برخی معتقدند طرح این وعده، خوشبینانه به نظر می‌رسد و ریشه کن کردن و مهار قطعی این پدیده با شرایط موجود حاکم بر اقتصاد کشور امری بسیار دشوار است. حسن تقوی کارشناس اقتصادی با اشاره به لزوم کنترل نارسایی‌هایی که به فقر منتهی می‌شود، گفت: به اعتقاد بنده در نخستین گام باید عامل مولد فقر و تنگدستی را در جامعه مهار کرد که البته دلایل و موارد بسیاری در ظهور و بروز این پدیده نامیمون تاثیرگذار ست. وی افزود: اکنون، آنچه رفع‌کننده بسیاری از مشکلات اقتصادی خواهد بود به اشتغال‌زایی معطوف می‌شود زیرا در صورت برخورداری فرد یا گروهی از درآمد مکفی، ضریب دچار شدن به فقر به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

تقوی عنوان کرد: در کنار اشتغال‌زایی، تعریف بسته‌های حمایتی برای افراد و گروه‌های ضعیف جامعه (از حیث اقتصادی) از دیگر مولفه‌هایی است که در سایه آن می‌توان به توفیق مثبت و سازنده بسیاری نائل شد. احمد میدری معاون وزیر کار، تعاون و رفاه اجتماعی در تشریح برنامه‌های دولت برای مبارزه با فقر خشن می‌گوید: «در حال تنظیم یک لایحه مساعدت با عنوان نظام چند لایه تامین اجتماعی هستیم، یک لایحه از سیاست‌های رفاهی مذکور مشمول لایه مساعدت می‌شود که افراد و گروه‌های ناتوان همچون سالمندان، معلولان، از کارافتادگان و... که امکان توانمند‌سازی آنها وجود ندارد را دربرمی‌گیرد.»وی می‌افزاید: لایه دوم، کسانی هستند که فقیرند اما از قابلیت توانمند‌سازی برخوردارند و درکنار آن، لایحه بیمه فراگیر نیز تنظیم شده و سازمان برنامه هم با آن موافقت نموده و به محض تعیین بودجه، اجرایی خواهد شد. اینکه میزان موفقیت طرح اشاره شده از سوی میدری تا چه میزانی است، امری است که گذر زمان پاسخ آن را خواهد داد، اما آنچه تردیدی در آن وجود ندارد به احصا و برآورد صحیح از تعداد فقرای جامعه (منظور نظر گروه‌هایی که با فقر خشن یا مطلق مواجه هستند است) معطوف می‌شود. احمد میدری چندی پیش تعداد افرادی که مبتلا به فقر غذایی هستند را 2میلیون نفر عنوان نمود و برخی دیگر از کارشناسان همچون حسین راغفر تعداد افراد و گروه‌های درگیر این نوع از فقر را حدود 5 میلیون نفر عنوان می‌کند. البته برخی اعتقاد دارند باید میان واژه فقر غذایی و افراد گرسنه تفاوت قائل شد، و لزوما افرادی که با فقر غذایی مواجه هستند شب را گرسنه سر بر بالین نمی‌گذارند و به واقع فقر غذایی به عارضه‌یی گفته می‌شود که فرد درگیر قادر به تامین تنوع غذایی و تمامی عناصر مورد نیاز بدن اعم از پروتئین‌ها، کلسیم، ویتامین‌ها و... نیست.