جهاد آبی با دستان خالی
آب، قربانی تضاد منافع وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی می‌شود؟
گروه انرژی مهدی نیکوئی
4سال سکانداری حمید چیت‌چیان در وزارت نیرو؛ شاید به دلیل روحیه آرام و تا حدودی محافظه‌کار او مشکلات وزارت نیرو با برخی سازمان‌های دیگر کمتر رنگ و بوی رسانه‌یی پیدا کرد. این موضوع بیش از هر چیز در اختلاف نظر این وزارتخانه با سازمان برنامه و بودجه بر سر تامین مالی طرح‌های تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی دیده شده بود. اکنون و با به وزارت رسیدن رضا اردکانیان، بسیاری منتظر دمیدن هوایی تازه به این طرح‌ها هستند. «تعادل» در این گزارش در گفت‌وگویی با عبدالله فاضلی، دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی، افق‌های پیش روی بستن چاه‌های غیرمجاز و وضع فعلی آنها را بررسی کرده است. فاضلی در این گفت‌وگو بیش از هر چیز تمرکز را بر ممانعت جهاد کشاورزی بر اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی اختصاص داده است. او البته امیدوار است با مذاکرات چند گانه وزیر نیرو با نهادهای مختلف از جهادکشاورزی و استانداری‌ها تا سپاه پاسداران، وضعیت در ادامه تغییر کند. مشروح این گزارش را در ادامه می‌خوانید.
گسترش گرد و غبارها، فرونشست زمین و آسیب به زیرساخت‌های شهری، شور شدن خاک و کویری شدن دشت‌های حاصلخیز، ایجاد فروچاله‌ها و غیرقابل کشت شدن زمین‌های آنها و چندین مساله اساسی دیگر در پی برداشت بیش از حد از منابع آبی زیرزمینی اتفاق افتاده و کشور را به سمت بحران‌هایی جدی سوق داده است. مقابله با این شرایط و عبور از آنها نیازمند جهادی بزرگ و دشوار است. اما همین جهاد دشوار و حیاتی در پی اختصاص نیافتن منابع مالی کافی و تضاد بین سازمان‌ها و بخش‌های مختلف کشور درحال حاضر غیرممکن به نظر می‌رسد.
مشکل کم شدن سریع سطح آب‌های زیرزمینی تا حدی ناشی از تشدید خشکسالی در سال‌های اخیر است که البته پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا چند سال دیگر هم ادامه یابند. اما همین آب‌های محدود هم به درستی استفاده نمی‌شوند. کشاورزی در این بین متهم ردیف اول است. فعالیتی که 90درصد آب‌های مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد تا صنعت با مصرف 8 درصدی و مصارف شهری با سهم 2درصدی در این عرصه بسیار کوچک به نظر برسند. اگرچه با مصرف شدید آب در کشاورزی، وجود 300هزار چاه غیرمجاز در کشور و برداشت بیش از میزان تعیین شده در پروانه چاه‌های مجاز به نظر می‌رسد، وزارت جهاد کشاورزی بیشترین توانایی را برای مدیریت این وضعیت و احیای آب‌های زیرزمینی داشته باشد، مسوولیت این مهم بر عهده وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب است. این تفاوت در نهادهای برنامه‌ریز و اجراکننده برنامه‌های احیای منابع آبی باعث شده تا پیشرفت برنامه‌ها روندی کند داشته باشد. اما مشکلات بزرگ‌تر در آنجاست که بودجه مورد نیاز این برنامه‌ها به وزارت نیرو اختصاص نمی‌یابند و سازمان‌های اثرگذار بر کشاورزی نیز مانند وزارت جهاد کشاورزی هنوز بر «خودکفایی» اصرار کرده و همکاری‌های کافی برای مدیریت منابع آبی ندارند. مسیری که آنها طی می‌کنند به حدی مغایر با برنامه‌های وزارتخانه نیرو است که حتی متهم به «کارشکنی» هم می‌شوند.
عبدالله فاضلی، دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی شرکت مدیریت منابع آب در گفت‌وگو با «تعادل» از اهمیت طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی سخن گفته و عنوان می‌کند: تعادل‌بخشی یکی از مهم‌ترین محورهای برنامه‌های وزیر جدید نیرو است و برای پیشبرد آن تمام تلاش‌ها از ناحیه وزارت نیرو انجام خواهد شد. البته این طرح یکی از اولویت‌های نظام هم هست و یک طرح ملی به شمار می‌رود که بدون آن منافع کشور به خطر می‌افتد.
وی همچنین در ادامه می‌گوید: هفته گذشته نشستی بین ستاد احیا و رضا اردکانیان برگزار شد تا مسائل موجود به بحث و همفکری گذاشته شوند. به گفته فاضلی در این جلسه وزیر نیرو در جریان گزارش طرح تعادل‌بخشی قرار گرفت.
تامین اعتبارات
دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی درباره وضعیت تامین اعتبارهای مورد نیاز طرح تعادل‌بخشی که همواره یکی از مشکلات اساسی آن بوده و «تعادل» نیز در سلسله گزارش‌هایی طی چند سال اخیر به آن پرداخته بود، بیان می‌کند: در سال جاری مشکلات منابع مالی همچنان ادامه خواهند یافت؛ چراکه لایحه‌های تامین اعتبار آنها مربوط به سال گذشته است و اکنون نمی‌توان اقدام خاصی برای اصلاح آنها انجام داد. از طرفی تنها 10درصد اعتباری که باید به این طرح اختصاص می‌یافته به صورت نقد پرداخت شده و اختصاص اسناد خزانه و حق انتشار اوراق مشارکت نتوانسته مشکل خاصی را حل کند.
فاضلی در رابطه با اینکه لایحه بودجه سال 97تا چند روز دیگر تقدیم مجلس شورای اسلامی خواهد شد، عنوان کرد: باید دید که با ارائه لایحه بودجه جدید، وضعیت نقدینگی و ارائه اعتبار به طرح تعادل‌بخشی چگونه پیش خواهد رفت و براساس آن تا چه اندازه می‌توان برنامه‌ریزی‌های انجام شده را اجرایی کرد.
او که طی 4سال گذشته مسوولیت مستقیم بستن چاه‌های غیرمجاز آب در ایران که امری خطیر و پر حاشیه محسوب می‌شود را بر عهده داشته است در ادامه می‌گوید: در سال جاری پیشرفت برنامه‌هایی مانند مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز حتی کندتر از سال گذشته بوده که دلیل آن کمبود شدید منابع مالی است. به همین دلیل ادامه برنامه‌ها در سال جاری با مشکل مواجه شدند و شرکت‌های پیمانکاری از ادامه دادن این برنامه‌ها ناتوان ماندند تا پیشرفت کل برنامه‌های تدوین شده برای سال جاری تنها حدود 40درصد باشد.
اقداماتی که بدون بودجه انجام می‌شود
دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی افزود: البته سخن گفتن درباره کمبود اعتبار و نقدینگی به معنای آن نیست که تمام برنامه‌ها متوقف شده‌اند و «همه چیز را به تامین اعتبار محول کرده باشیم.»
وی توضیح داد: در همین شرایطی که به دلیل کمبود نقدینگی بسیاری از کارها متوقف شده‌اند، اقدامات مختلفی انجام شده است. به شرکت‌ها برنامه و طرح و آگاهی داده شده تا بتوانند با کاهش مصرف و برداشت آب خود در جهت تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی حرکت کنند. همچنین تلاش کرده‌ایم تا از ظرفیت شورای حفاظت منابع آب، استانداری‌ها و بسیاری دیگر از دستگاه‌های مرتبط استفاده شده و برنامه‌هایی که نیاز به منابع مالی ندارند، انجام شوند. فاضلی ادامه داد: بر همین اساس استاندارهایی که دلسوز و نگران وضعیت هستند بدون منابع مالی هم می‌توانند بسیاری از برنامه‌ها را به پیش ببرند. البته استاندارهای برخی از استان‌ها هم هستند که نسبت به این وضعیت بی‌تفاوت هستند و سبب شده‌اند تا برنامه‌های آن استان‌ها از اهداف تعیین شده خود عقب بیفتند.
همکاری نکردن بخش‌های دولتی
دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی همکاری نکردن دستگاه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط و در راس آنها وزارت جهاد کشاورزی و برخی از استانداری‌ها برای بهبود وضعیت آب‌های زیرزمینی را یکی از بزرگ‌ترین مشکلات موجود بر سر راه طرح تعادل‌بخشی دانست و گفت:«ما خواستار آن شدیم تا دست‌کم در برنامه ترویج آبیاری تحت فشار که 85درصد هزینه‌های آن را هم دولت بر عهده گرفته، کنتورهای هوشمند هم گنجانده شوند تا بتوان بر میزان برداشت از چاه‌ها نظارت دقیق کرد اما در مقابل این خواسته ما تاکنون مقاومت شده است».
فاضلی افزود: فناوری آبیاری تحت فشار باید در راستای طرح تعادل‌بخشی به منابع آب‌های زیرزمینی حرکت کنند و راهکاری برای کاهش برداشت‌ها و مصرف بهینه آب باشند. با این حال آبیاری تحت فشار مسیری متفاوت را در پیش گرفته و باعث شده تا میزان برداشت‌ها شدت گرفته و منابع آبی برای توسعه و افزایش سطوح زیرکشت استفاده شود. در همین حال این شیوه نوین آبیاری، بازگشت آب به مخازن زیرزمینی را کمتر از گذشته کرده و باعث وخیم‌تر شدن اوضاع شده است.
وی تعدیل تعداد پروانه‌های چاه و نصب کنتورها را از مهم‌ترین برنامه‌هایی دانست که تاکنون به دنبال مخالفت‌های وزارت جهاد کشاورزی و تفکرات بخشی حاکم پیشرفت چندانی نداشته‌اند.
ماموریت خطیر وزیر نیرو
با تمام این تفاسیر دبیر ستاد احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی امیدوار است به دنبال مذاکراتی که وزیر نیرو با وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلفی مانند وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط‌زیست و حتی دستگاه‌هایی مانند سپاه پاسداران خواهد داشت، گام‌های خوبی در هماهنگ‌سازی برنامه‌های بخش‌های مختلف دولت برداشته شود. وی به این نکته اشاره کرد که در همین راستا تاکنون ده‌ها مورد نامه‌نگاری به وسیله ستار محمودی، سرپرست پیشین وزارت نیرو و رضا اردکانیان، وزیر کنونی انجام شده تا برنامه‌ریزی‌های نامنسجم و گاهی متضاد کاهش یابند. البته چنین نامه‌نگاری‌هایی در زمان وزارت حمید چیت‌چیان هم وجود داشت اما این امید می‌رود در دوره کنونی فعالیت وزارت نیرو به نتیجه برسد؛ چراکه بدون دستیابی به هماهنگی و همکاری بین بخش‌ها و سازمان‌های مختلف، مدیریت منابع آبی و تعادل‌بخشی به آب‌های زیرزمینی شدنی نخواهد بود.
