تهران، یک گام عقب‌تر از زلزله
ساعت 23:27 چهارشنبه شب، تهران با یک زلزله 5.2 ریشتری لرزید؛ زلزله‌یی که البته در مرز استان‌های تهران و البرز، حوالی ملارد و در عمق ۷ کیلومتری زمین رخ داد و تاکنون 12 پس لرزه داشته است. این زلزله که هیچ تخریبی به همراه نداشت، در عین حال 2 کشته و 115 مجروح نیز بر جا گذاشت. این زلزله اگرچه خسارتی بر جا نگذاشت، اما بار دیگر نگرانی‌هایی مبنی بر اینکه نهادهای امدادی مانند اورژانس، هلال احمر، آتش‌نشانی و ستاد مدیریت بحران کشور، چقدر برای بروز زلزله در پایتخت کشور آمادگی دارند و مردم تهران تا چه اندازه نسبت به رفتار صحیح در شرایط بحرانی آگاه هستند، ایجاد کرد.
مردم تهران برای بحران آماده نیستند
با وجود اینکه سال‌هاست هشدارهایی از وقوع یک زلزله شدید در تهران از سوی کارشناسان داده می‌شود، اما رفتار پایتخت‌نشینان، بعد از وقوع زلزله چهارشنبه شب، حکایت از آن داشت که هنوز هم مهارت مقابله با بحران در مردم نهادینه نشده است. ساعات ابتدایی بعد از وقوع زلزله مردم تهران به خیابان‌ها هجوم آوردند بطوری که ترافیک در اتوبان‌ها از حالت عادی خارج شد و اگر این زلزله خسارت جدی به همراه داشت باعث می‌شد امدادرسانی با مشکل جدی مواجه شود.
از طرف دیگر پمپ‌بنزین‌ها هم بی‌نصیب از موج مردم نگران نبود و میزان مصرف سوخت بنا بر اعلام مسوولان در 12 ساعت بعد از وقوع زلزله به اندازه میزانی بود که در حالت عادی پایتخت‌نشینان در 24 ساعت مصرف می‌کنند. فروشگاه‌های 24 ساعته در آخرین ساعات چهارشنبه شب با صف‌های عظیمی از مردمی مواجه شد که از ترس وقوع زلزله برای خرید مواد غذایی مراجعه کرده بودند، بروز چنین رفتارهایی بعد از وقوع زلزله حکایت از آن دارد که مردم تهران برای بروز چنین اتفاقاتی آماده نیستند، واکنش مناسب در بحران را نمی‌دانند و تاب‌آوری روانی آنها در برخورد با فاجعه پایین است.
ضعف زیرساخت‌ها
ضعف زیرساخت‌های شهر را شاید بتوان یکی از عواملی دانست که سبب می‌شود در شرایط بحران، نگرانی مردم بیش از حد افزایش پیدا کند. شهری که مدام نسبت به فرسودگی برخی ساختمان‌ها، بیمارستان‌ها و تاسیساتش هشدار داده می‌شود. ملارد، مرکز زلزله چهارشنبه شب پایتخت بود که با داشتن 450 هزار نفر جمعیت، حتی یک بیمارستان هم ندارد و چشم امید مسوولان مدیریت بحران به برپا کردن بیمارستان‌های صحرایی است. تهران، شهری با بیش از 12 میلیون نفر جمعیت، 108 سوله مدیریت بحران دارد که در شرایط اضطرار قرار است سرپناه تهرانی‌ها باشد. سوله‌هایی که به گفته معاون خانه صنعت، معدن و تجارت ایران، به درستی جانمایی نشده‌اند. بیژن پناهی‌زاده درباره این موضوع می‌گوید: «سوله‌های مدیریت بحران در مسیرهای منتهی به ساختمان‌های بلند مرتبه‌سازی شده قرار دارند هرچند که خود سوله آنها امن است اینکه سوله در محیط مناسبی تعبیه نشده است بروز مشکل می‌کند.» محدودیت امکانات این شهر برای مقابله با آسیب‌های طبیعی تا حدی است که اسماعیل نجار، رییس سازمان مدیریت بحران کشور، چندی پیش در حاشیه نخستین جشنواره پیشگیری از سوانح و حوادث، درباره آن چنین اظهارنظر کرد: «اگر در تهران حادثه بزرگی درحد یک بحران ملی اتفاق بیفتد، باید امکانات جهان را برای آن به کار بگیریم و حتما باید جامعه بین‌المللی و کشورهای دیگر برای کمک به ما وارد عمل شوند، چون تهران نسبت به خودش امکانات محدودی دارد.»
در شهری که توسعه آن غیر اصولی بوده و ساختمان‌های بلندمرتبه در معابر با عرض کم، ساخته شده و زیرسازی‌های آن اصولی نیست همواره این نگرانی وجود دارد که اگر در تهران با این حجم از جمعیت و تمرکز تمام سازمان‌های دولتی و سیاسی، رخ دهد چه اتفاقی برای شهر رخ خواهد داد. مدیرکل بحران استانداری تهران، معتقد است اگر زلزله در تهران رخ دهد، تلفات از آن چه تصور می‌شود، بیشتر است. حسین الماسی می‌گوید: «این تلفات همان ثانیه‌های اول به دلیل تراکم ساختمان‌های موجود رخ می‌دهد و این یک واقعیت است. ستاد مدیریت بحران شهر تهران، در ۱۶ شهرستان استان تهران، هر ۲ الی ۳ شهرستان یک مدیریت واحد در نظر گرفته و منطقه‌بندی کرده است.»
امکانات هلال احمر کافی نیست
اگرچه چشم امید مردم برای ساماندهی به وضعیت شهر و زلزله‌زدگان به هلال احمر است اما مدیرعامل جمعیت هلال احمر استان تهران، معتقد است امکانات در اختیار این نهاد، برای زلزله تهران کافی نیست.
حسین کتابدار، می‌گوید: «جمعیت هلال احمر استان تهران آمادگی لازم برای استفاده از امکانات موجود را دارد ولی این امکانات برای زلزله احتمالی تهران کافی نیست. ما در حد امکاناتی که داریم از آمادگی لازم برای زلزله احتمالی برخوردار هستیم و با توجه به مصوبه‌یی که در سال 89 در زمان دولت احمدی‌نژاد تصویب شد پیش‌بینی شد که باید در زمینه زلزله تهران آمادگی برای یک میلیون آواره و 250 هزار نفر زیر آوار مانده ایجاد شود که این یکی از سناریوهای زلزله تهران است.»
او افزود: «با توجه به این موضوع برابر استانداردها در این شرایط باید 144 قلاده سگ داشته باشیم، ولی در حال حاضر تهران زیر 10 قلاده سگ دارد، بنابراین با وجود اینکه آمادگی لازم برای استفاده از امکانات موجود را داریم اما در برابر ابعاد زلزله احتمالی، آمادگی کافی وجود ندارد. ضمن اینکه به این موضوع می‌توانیم آمبولانس‌ها، ست نجات و بالگرد را هم اضافه کنیم که با استانداردها فاصله دارد.»
مدیرعامل جمعیت هلال احمر استان تهران، بیان کرد: «در حوزه تجهیزات امدادی و ناوگان خودرویی همواره بخشی از این مجموعه دچار فرسودگی می‌شود که نیازمند بهسازی، بازسازی و نوسازی است. اما در این سال‌ها به تبع مشکلات به وجود آمده در تخصیص و توزیع اعتبارات که دولت با آن دست به گربیان بوده، اعتبارات مناسبی به هلال احمر تزریق نشده است.»
کتابدار گفت: «جمعیت هلال احمر بر اساس دستورالعمل مدیریتی، در سایر نقاط کشور به اندازه 2 درصد جمعیت موجود، 22 قلم کالای امدادی را ذخیزه‌سازی می‌کند تا در صورت بروز حادثه در لحظات اولیه برای توزیع میان مردم آماده باشد. این میزان در استان تهران و با توجه به نرخ جمعیتی و طبق استاندارد، می‌بایست 5 درصد باشد اما متاسفانه در حال حاضر و با این شرایط به همان اندازه 2 درصد سرانه کشوری هم حتی موجودی در انبارهای امدادی استان تهران نداریم.»
معضل کمبود تخت بیمارستانی درتهران
تجربه آنچه در زلزله کرمانشاه برای پروژه‌های مسکن مهر و بیمارستان‌های شهرستان‌های زلزله زده رخ داد، این نگرانی را ایجاد می‌کند که بیمارستان‌های تهران چقدر برای زلزله آمادگی دارند. نتایج تحقیقاتی که در سال 1390 انجام شد، نشان می‌دهد تهران دارای ۱۲۶ بیمارستان است که از این ۱۲۶ بیمارستان، ۴۲ درصد آنها بعد از وقوع حادثه غیر قابل استفاده خواهند بود. این در حالی است که در زمان وقوع زلزله فرضی تهران با بدترین شرایط، تنها ۹ درصد بیمارستان‌ها بدون خسارت خواهند بود و اقدامات امدادی و اورژانسی بطور کامل می‌تواند در این قبیل مراکز درمانی ارائه شود. از طرف دیگر بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که ۴۹ درصد بیمارستان‌ها نیازمند اقدامات اصلاحی هستند و در زمان وقوع حادثه بطور کامل نمی‌توان از امکانات و فضای این بیمارستان‌ها استفاده کرد. این در حالی است که وزیر بهداشت؛ معتقد است تمام بیمارستان‌های فعلی پایتخت بیش از ۵۰ سال قدمت داشته و به هیچ عنوان در برابر زلزله مقاوم نیست. موضوع دیگری که باید به آن توجه کرد امکانات درمانی در بیمارستان‌هاست، رییس اداره اورژانس بیمارستان‌های وزارت بهداشت معتقد است کمبود تخت یکی از معضلات جدی بیمارستان‌های پایتخت محسوب می‌شود. حسن واعظی می‌گوید: «ساخت و توسعه فیزیکی بخش‌های اورژانس به تنهایی دردی از مردم دوا نمی‌کند، بهره‌گیری از نیروی انسانی متخصص و عملیاتی و پاسخگو از ضروریات ارتقا خدمات این بخش است. پررنگ شدن بحث ایمنی سازه‌یی و غیرسازه‌یی در بیمارستان‌های تهران و بحث مقاوم‌سازی بیمارستان‌ها در کشور را طی چهار سال قبل مطرح کردیم و امیدوارم بتوانیم این پروژه را در دوره آینده هم در تهران و هم در کل کشور تکمیل کنیم. در عین حال وزارت بهداشت با شروع طرح تحول برنامه جامعی را در راستای گسترش ۱۲۵ اورژانس اصلی کشور بطور ویژه که اورژانس‌های پرازدحام و تروما ریفرال هستند، داشته که در حال حاضر حدود ۶۰ درصد آنها افتتاح شدند و مابقی تا شش ماه ابتدایی سال ۹۷ به شرط تامین بودجه به مرحله افتتاح می‌رسند.»
اگرچه تهران برای زلزله آماده نیست اما شواهد نشان می‌دهد، توجه به این مساله هنوز به دغدغه مسوولان تبدیل نشده است، چرا که لایحه مدیریت بحران که وظایف هر کدام از دستگاه‌های امدادرسانی را در شرایط بحرانی مشخص می‌کند، چندین سال است از مجلسی به مجلس دیگر و از کمیسیونی به کمیسیون دیگر پاسکاری می‌شود و خبری از تصویب آن نیست اما مخاطرات طبیعی برای تصویب لایحه‌ها و ایحاد امکانات و زیرساخت صبر نمی‌کنند.
