انتقال آب خزر به سمنان، فاجعه‌ای بزرگ‌تر از انفجار اتمی
ریحانه جاویدی |
در دو دوره ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، تصمیم‌های تعجب برانگیز که در نهایت به وارد شدن آسیب‌های محیط زیستی انجامید، به وفور دیده می‌شود،؛ تصمیم‌ها و طرح‌هایی که به خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها انجامید و اکوسیستم استان‌های مختلف را با معضلاتی همراه کرد. اما برخی از طرح‌های تصویب شده در آن زمان هنوز هم به سرانجام نرسیده و هر از گاهی از سوی مسوولان دوباره به چرخه برمی‌گردد که آن زمان مجال به سرانجام رسیدن نیافت یکی از این طرح‌ها، طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان است که در سال 1388 به تصویب رسید و بعد از مدتی مسکوت ماند. از ابتدای سال تاکنون بار دیگر از سوی مسوولان وزارت نیرو، مسوولان استان سمنان و سازمان حفاظت محیط زیست، به محلی برای بحث و مناقشه تبدیل شد. طرحی که برخی کارشناسان محیط زیست آن را فاجعه‌یی بزرگ‌تر از انفجار اتمی می‌دانند. مرداد 96، حمید چیت چیان، وزیر وقت نیرو، خبر از اجرای این طرح به عنوان یکی از راه‌های حل معضل کمبود آب در سمنان در آینده نزدیک داد و از طرف دیگر عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور موافقت خود را با اجرای این طرح اعلام کرد اما کارشناسان محیط زیست و برخی مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور معتقدند طرح انتقال آب خزر به سمنان ضوابط محیط زیستی را رعایت نکرده و در صورت اجرا آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط زیست و منابع آب وارد می‌کند.
از موافقت مشروط محیط زیست
تا احساسی دانستن تاکید بر ضوابط
دوم بهمن، عیسی کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، در حاشیه جلسه کارگروه آلودگی هوای تهران در جمع خبرنگاران اعلام کرد، با کلیات طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفتی ندارد، او که پیش از این موافقت خود را با طرح انتقال آب کارون به رفسنجان نیز اعلام کرده بود، درباره جزئیات انتقال آب از خزر به سمنان گفت: «با اصل طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفتی نداریم، اما اجازه شیرین‌سازی آب دریا در شمال را نمی‌دهیم. وزارت نیرو حق آبه این طرح را تخصیص داد، اما اجازه نمی‌دهیم آب دریا را در شمال شیرین و منتقل کنند و باید آب شور انتقال داده شود.»
اظهارات کلانتری در حالی است که پروین فرشچی، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور درباره جزییات این طرح پر بحث و موافقت رییس سازمان حفاظت محیط زست کشور با اجرای آن به تعادل می‌گوید: «این طرح حساسیت ویژه‌یی دارد چرا که دریای خزر یک دریای بسته بوده و شرایط فیزیکی و بیولوژیکی آن با سایر دریاها متفاوت است. بنابراین هر گونه انتقال آب از این دریا به استان‌های دیگر نیازمند این است که ملاحظات خاصی رعایت شود. ملاحظاتی که در مطالعات قبلی انجام شده از سوی مشاور طرح رعایت نشده بود و تاکنون هیچ طرح جدیدی هم از سوی این مشاور به سازمان محیط زیست ارائه نشده است که مشخص شود آیا ایراداتی که ما پیش از این به طرح وارد کردیم، حل شده یا خیر.»
او افزود: «در این طرح باید مشخص شودچه میزان آب قرار است از دریای خزر برداشت شده و آیا توان اکولوژیکی منطقه اجازه این میزان برداشت را می‌دهد یا خیر، از طرف دیگر باید مشخص شود تکنولوژی آب شیرین‌کن در این طرح قرار است چگونه کار کند و چگونه قرار است جلوی شوری و حرارت آب گرفته شود، باید مشخص شود که آیا این طرح به ذخایر جنگلی کشور آسیب وارد می‌کند یا خیر و بسیاری ملاحظات دیگر که هیچ کدام دراین طرح مطرح نشده بود، باید از سوی مشاور به صورت دقیق مشخص شود. موافقت رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور با این طرح هم در شرایطی است که مجری طرح بتواند این نواقص را حل کند.»
تاکید مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور بر رعایت ضوابط محیط زیست در اجرای این طرح در حالی است که استاندار سمنان، ایرادات محیط زیستی به این طرح را تصمیم‌گیری از روی احساس دانسته و مهرماه امسال درباره این موضوع بیان کرد: «در 2 سال گذشته مطالعات کارشناسی قابل توجه‌یی برای انتقال آب خزر به سمنان انجام شده است و اجرای این طرح مهم نیازمند تصمیم‌های فرا استانی است. مقدمات لازم مانند تعیین پیمانکار و تخصیص اعتبار برای اجرای این طرح تاکنون برنامه‌ریزی شده و انتقال آب خزر به سمنان می‌تواند به افزایش رونق و آبادانی این استان بیانجامد. کمبود آب در تمامی شهرستان‌های این استان محسوس است و اقدامات پیشگیرانه و فرهنگ‌سازی برای صرفه جویی این منابع هم باید دردستور کار قرار گیرد. انتقال آب از حوزه‌های مختلف به سمنان اقدامی ارزشمند است که باید در سطح ملی این موضوع پیگیری شود.»
او افزود: «بسیاری از منتقدان اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان رویکرد زیست محیطی را دلیل اجرایی نشدن آن می‌دانند اما باید به این نکته توجه کرد که اگر این طرح مهم ملی در استان سمنان تا چند سال آینده انجام نشود، با بحران مهاجرت جمعیتی مواجه خواهیم بود. نباید برای انتقال آب خزر به استان سمنان از روی احساس تصمیم‌گیری کرد و باید در اجرای طرح‌های از این دست مصلحت‌اندیش بود.»
اعتراض نمایندگان مردم مازندران
موافقت مشروط کلانتری با اجرای این طرح سبب شد تا موجی از اعتراض‌ها به اجرای آن از سوی افراد مختلف از جمله نمایندگان مجلس و کارشناسان محیط زیست شکل گیرد. افرادی که پیش از این هم اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان را فاجعه ملی دانسته و معتقد بودند در صورت اجرایی شدن، آسیب‌های بسیاری به محیط زیست استان‌های حاشیه خزر وارد می‌شود، جنگل‌ها از بین می‌رود و تالاب‌های استان‌های شمالی خشک خواهد شد. سوم بهمن 12 نماینده مردم مازندران در مجلس شورای اسلامی در اعتراض به موافقت سازمان محیط زیست با اجرای این طرح به رییس‌جمهور نامه نوشتند. در بخشی از این نامه آمده است: «این مجوز در تعارض کامل با جهت‌گیری‌های ملی آمایش سرزمین است. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهند که طرح‌های انتقال آب از لحاظ اقتصادی بسیار پرهزینه هستند. بعلاوه هم برای نقطه ارسال‌کننده و هم برای نقطه دریافت‌کننده دارای هزینه‌های سنگین اجتماعی و زیست محیطی هم هستند. تمام تجارب بین‌المللی و داخلی گواهی می‌دهند که پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای، روش ناپایداری است که نه تنها مشکل را حل نکرده بلکه اوضاع آب را پیچیده‌تر می‌کند.» علاوه بر نامه اعتراض نمایندگان مردم استان مازندران خطاب به رییس‌جمهور، روز گذشته علی نجفی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس هم به مناقشات اخیر بر سر اجرای این طرح واکنش نشان داده و بیان کرد: «همین که می‌بینیم یک واکنش و مخالفت گسترده از سوی متخصصان، کارشناسان محیط زیست، کارشناسان توسعه پایدار، پژوهشگران آب و بوم‌شناسان نسبت به طرح انتقال آب دریای مازندران به سمنان ابراز می‌شود، طبعاً بایستی با علامت سوال جدی و تردید زیاد نسبت به عواقب زیست محیطی این طرح نگاه کرد. این مخالفت‌ها را بایستی بطور جدی مورد توجه قرار داد. این طرح هیچ مبنای قانونی برای اجرا ندارد کما اینکه در برنامه ششم هم مطرح شد و به همین دلیل از دستور کار خارج شد.»
فاجعه‌ای بزرگ‌تر از انفجار اتمی
موافقت مشروط رییس سازمان محیط زیست کشور با اجرای این طرح و تاکید مسوولان استان سمنان بر اجرای انتقال آب خزر به سمنان، سبب شد تا در چند روز گذشته کارشناسان محیط زیست و استادان دانشگاه نسبت به زوایای علمی و فنی این طرح، واکنش نشان دهند. محمد درویش، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور این طرح را فاجعه‌یی برزگ‌تر از انفجار اتمی دانست. اودرباره این موضوع می‌گوید: «نکته‌یی که کمتر در طرح انتقال آب مازندران به سمنان به آن پرداخته شده، این است که چندین کشور در دریای کاسپین (خزر) سهم دارند و هر گونه بهره‌برداری باید مورد موافقت همه کشورها باشد. اگر فعالیت یک‌سویه‌یی انجام دهیم، آب را‌برداریم و پسماند شورش را برگردانیم؛ یا حتی اگر آب را ببریم و در سمنان شیرین کنیم، روی بوم‌سازگان دریای کاسپین اثر خواهد داشت و با این کار، به دیگر کشورها که رویه مشابه را در پیش بگیرند، چراغ سبز نشان می‌دهیم تا بدون توجه به اثرات فرامنطقه‌ای، فعالیت‌های مخرب خود را پیش ببرند.»
درویش بیان کرد: «در زمان ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد، طرح مشابهی برای سمنان آغاز شد و آقای روحانی هم که از همان استان است، این طرح را پیگیری می‌کند. سوال اینجاست که آمایش سرزمین، کجای این فرآیند را دارد؟ آیا باید چشم به راه آمدن رییس‌جمهوری مثلاً از کهگیلویه و بویراحمد باشیم تا مشکلات آن استان حل شود؟ اگر آب شور در مبدأ شیرین شود، فاجعه به بار می‌آورد چرا که ما همین الان هم ۹۰ درصد ماهی خاویاری خود را از دست داده‌ایم؛ میزان آلودگی آب دریای کاسپین ۴۰ برابر حد مجاز است و هیچ ظرفیتی برای آلایندگی بیشتر نداریم. حال سوال اینجاست اگر هم آب را شور منتقل کنیم و آن را در سمنان شیرین کنیم چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر در اثر زلزله یا براثر فرآیندهای شیمیایی یا هر دلیل دیگری لوله آسیب ببیند و این حجم بزرگ آب شور در کوهستان‌های حاصلخیز و جنگل‌های هیرکانی ما رها شود، فاجعه‌یی به مراتب بزرگ‌تر از انفجار اتمی رخ خواهد داد.»
خیز تیم اجرایی سد گتوند
برای انتقال آب از خزر به سمنان
از طرف دیگر فاطمه ظفرنژاد پژوهشگر آب و توسعه پایدار با اشاره به اینکه در طرح انتقال آب خزر به سمنان، شرکت آب و نیرو به عنوان کارفرما، شرکت مهاب قدس به عنوان مشاور و قرارگاه خاتم الانبیاء به عنوان پیمانکار همکاری می‌کنند گفت: دقیقاً همین گروه را در سدگتوند داریم. ما تا مرز التماس رفتیم تا جلوی این طرح را بگیریم اما آن را ساختند و نتیجه‌اش را هم دیدیم با این حال در این طرح ما التماس نمی‌کنیم چون مردم آگاهی کافی دارند که اجازه ندهند مهندسی تهاجمی طرح انتقال کاسپین به سمنان را انجام دهد.»
او افزود: «دریای خزر یکی از شکننده‌ترین وضعیت‌های محیط زیستی را دارد و ما به هیچ عنوان نمی‌توانیم هر کاری دلمان خواست با آن بکنیم. از سوی دیگر برق مورد نیاز این طرح را نیروگاه نکا نمی‌تواند تامین کند و باید چندین نیروگاه برای تامین آن برق فعالیت کند. همین الان هم نشر کربن نکا بسیار وحشتناک است و باید دید این ۳۵۰ مگابایت برق اضافی، نشر کربن را به چه میزانی خواهد رسانید. با این همه در مطالعات اثرات زیست محیطی این طرح، کوچک‌ترین اشاره‌یی به نشر کربن نشده است.
پژوهشگر آب و توسعه پایدار، خاطرنشان کرد: طرح مطالعات نیازسنجی ندارد که بدانیم اصلا این آب برای چه نیازی به دو هزار متر بالاتر پمپ می‌شود. آیا قرار است استخرهای سمنان را پر کنند یا دریاچه مصنوعی و شهر آبی وسط کویر بسازند؟ برای این طرح اصلا گزارش نیازسنجی تهیه نشده است. دومین کمبود مطالعات طرح، نبود مطالعات گزینه یابی مستند برای تامین آب است، آیا فقط با سدسازی و انتقال آب می‌توان این میزان آب را تامین کرد؟ یا مدیریت تقاضا، کاهش مصرف، بهینه‌سازی الگوی مصرف و بالابردن راندمان را هم می‌توان برای تامین آب استفاده کرد.»
