صکوک قرض‌الحسنه و تامین مالی غیر انتفاعی
سید مجید حسینی|
صاحب نظر پولی و بانکی|
مهم‌ترین کارکرد مورد انتظار از صکوک قرض‌الحسنه فراهم کردن منابع جهت انجام امور خیریه است. استفاده از عقد قرض‌الحسنه در کشور ایران دارای سابقه طولانی است و عموم مردم به صورت گسترده در روابط خود از این شیوه جهت پاسخگویی به نیازهای یکدیگر استفاده می‌کرده‌اند.
شبکه بانکی، صندوق‌های قرض‌الحسنه، نهادهای فعال در امر رفع فقر مانند کمیته امداد امام خمینی(ره) و... نیز معمولا از ظرفیت‌های این عقد جهت پاسخگویی به نیازهای مالی افراد حاضر در گروه‌های پایین درآمدی استفاده می‌کنند.
با این حال به نظر می‌رسد، می‌توان در کنار استفاده از قرارداد قرض‌الحسنه به عنوان یک شیوه تامین مالی از راهکارهای جدید دیگری نیز استفاده کرد تا بتوان ظرفیت تامین مالی امور خیریه در کشور را گسترش داد. یکی از مهم‌ترین این راهکارها «انتشار صکوک قرض‌الحسنه» به عنوان یک «ابزار مالی» است.
واژه صکوک نخستین بار در سال ۲۰۰۲ در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی جهت توصیف ابزارهای مالی اسلامی پیشنهاد شد.
صکوک جمع صک به معنای سند و سفته است و معرب واژه چک در فارسی است. اعراب این واژه را توسعه داده و در رابطه با انواع حوالجات، تعهدات و اسناد مالی به کار بردند. صکوک قرض‌الحسنه یکی از انواع صکوک بوده و منظور از آن اوراق بهاداری است که براساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود.
براساس این قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی به دارندگان اوراق بدهکار بوده و موظف است در سررسید بدهی خود را بپردازد.
با توجه به اینکه صکوک قرض‌الحسنه یکی از مهم‌ترین انواع صکوک غیرانتفاعی محسوب می‌شود، لازم است موضوع طرح تامین مالی شده، انجام امور غیرانتفاعی ازجمله عام‌المنفعه یا خیریه باشد.
مهم‌ترین کارکرد مورد انتظار از صکوک قرض‌الحسنه، فراهم کردن منابع جهت انجام امور خیریه است که می‌تواند در قالب‌ها و مدل‌های مختلفی تصور شود.
دو مورد از مهم‌ترین این قالب‌ها شامل «فراهم کردن منابع جهت تامین مالی طرح‌ها و پروژه‌های خیریه و فراهم کردن منابع جهت پرداخت وام‌های قرض‌الحسنه به نیازمندان» می‌شود.
در قالب اول می‌توان با انتشار صکوک قرض‌الحسنه منابع کافی جهت انجام پروژه‌های غیرانتفاعی را فراهم کرد. به عنوان مثال موسسه‌های خیریه خوشنام و دارای اعتبار، دولت و... می‌توانند با انتشار این نوع از صکوک از منابع حاصل از آن جهت تامین مالی پروژه‌های غیرانتفاعی(مانند ساخت بیمارستان، پرورشگاه و...) استفاده کنند. در قالب دوم، می‌توان با انتشار اوراق قرض‌الحسنه، منابع نقد کافی جهت پرداخت وام‌های قرض‌الحسنه به نیازمندان فراهم کرد. به عنوان مثال نهادهای فعال در امر قرض‌الحسنه می‌توانند با انتشار این اوراق منابع در اختیار خود جهت پرداخت تسهیلات قرض‌الحسنه را تا حد قابل قبولی تقویت کنند. یکی از مسائل مهم در بحث صکوک قرض‌الحسنه بازار ثانوی آن است که در موفقیت این ابزار نقش کلیدی دارد. در واقع سوال آن است که آیا خریدار صکوک قرض‌الحسنه اگر به هر دلیل قصد فروش اوراق قبل از سررسید را داشته باشد به لحاظ شرعی می‌تواند آن را(در بازار ثانوی) به شخص ثالث واگذار کند؟ با توجه به اینکه خریدار صکوک قرض‌الحسنه وجوه خود را در اختیار ناشر قرار می‌دهد به لحاظ حقوقی به اندازه اوراق خریداری شده از ناشر طلبکار می‌شود. بر این اساس می‌تواند طلب خود را براساس عقد بیع دین در بازار ثانوی به شخص ثالث بفروشد. لازم به ذکر است که عقد بیع دین براساس نظر مشهور فقهای امامیه و شورای نگهبان مورد تایید است.
