خسارات پایان‌‌نا‌پذیر زمستان ۸۶
گروه انرژی| نادی صبوری|
دوشنبه ۱۵بهمن ماه سال ۱۳۸۶ مصرف گاز ایران رکورد زد. آمارها حاکی از مصرف ۴۰۴میلیون مترمکعب گاز در این روز در ایران بود که افزایش بی‌سابقه ۳۹درصدی را نسبت به مصرف گاز سال گذشته نشان می‌داد. بیش از یک ماه قبل از ثبت این رکورد اما ترکمنستان گاز صادراتی خود را به روی ایران بست تا وضعیت به شدت بغرنج شود.
طبق گزارشی که اسفند ماه سال ۱۳۸۶ در شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی منتشر شده است، ایران در آن روزها بالغ بر ۲۳تا ۲۴میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد مى‌کرد که حدود ۵ درصد از مصرف گاز را شامل می‌شد. اما زمستان سال ۸۶ متفاوت از تمام سال‌هایی بود که ایران تاکنون تجربه داشت. گزارش‌ها از سرمای بی‌سابقه در «پنجاه سال» اخیر در ایران می‌نوشتند و نمودارها نیز هر روز با نمودارهای سال قبل فاصله‌یی بیشتر پیدا می‌کردند.
آن طور که روزنامه دنیای اقتصاد ۲روز پس از قطع گاز ترکمنستان به ایران در خبری کوتاه منتشر کرده است در آن زمان رضا کسایی‌زاده، مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز عنوان کرده است: درحال حاضر جز استان مازندران جریان گاز در سایر استان‌های کشور مشکل خاصی ندارد و امیدواریم مشکل این استان نیز تا ۲۴ساعت آینده مرتفع گردد. به گفته وی درحال حاضر ۳۸۲میلیون مترمکعب گاز در بخش خانگی مصرف می‌شود که این رقم در سال گذشته ۳۶۰میلیون مترمکعب بوده است. اما مشکل این استان‌ها در ساعات وعده داده شده توسط کسایی‌زاده برطرف نشد تا مشکلات فراوانی گریبان ایران را گرفته و باعث شود که ترکمنستان در آن شرایط تصمیم به افزایش قیمت گاز صادراتی به ایران بگیرد.
عملکرد ترکمنستان در آن روزها ایران را شوکه کرد. مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی در نماز جمعه‌یی که ۲۰روز پس از قطع گاز ترکمنستان به روی ایران رخ داد، عنوان کرد:«از یک کشور همسایه و مسلمان که بعد از استقلال باید از جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمایت‌های همه جانبه ممنون باشد این انتظار وجود نداشت.» او در ادامه گفت: «هر دلیلی هم که در این زمینه وجود داشت و اگر مطالباتی مطرح بود در این روزهای سرد زمستان نباید با قطع گاز باعث زحمت و اذیت کشور مسلمان و دوست خود می‌شدند. امیدواریم ترکمنستان این بی‌وفایی را به گونه‌یی جبران کند.»
ترکمنستان اما نه تنها بی‌وفایی خود را جبران نکرد بلکه یک بار دیگر در زمستان سال ۱۳۹۵ دست به قطع گاز وارداتی به ایران زده و در نهایت نیز آن طور که بیژن زنگنه، وزیر نفت گفته است از ایران ۱,۵میلیارد دلار طلب گازی خواسته است.
بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران دیروز به ایرنا گفته است که ترکمنستان بابت فروش گاز به ایران در سال‌های ۱۳۸۶و ۱۳۸۷ مطالبه‌یی ۱,۵میلیارد دلاری دارد. این خبرگزاری رسمی که در واقع بیانگر مواضع دولت است در ادامه توضیحات خود درباره این مطالبه نوشته است:«ترکمنستان درحالی خواستار طلب ۱.۵تا ۱.۸میلیارد دلاری از ایران بابت صادرات گاز در سال‌های ۸۶ و ۸۷ شده که ایران آن را قبول نداشته و خواستار ارجاع موضوع به داوری بین‌المللی است. در دی ماه ۱۳۸۶ که سرمای زمستان به اوج خود رسید و بیش از ۲۰ استان کشور با افت شدید دمای هوا و یخبندان مواجه شدند، ترکمنستان از این فرصت سوءاستفاده و اعلام کرد که قیمت گاز صادراتی خود به ایران را ۹برابر بالا برده و از ۴۰دلار به ازای هر هزار متر مکعب به ۳۶۰دلار افزایش می‌دهد. دولت وقت ایران به هر دلیلی در آن مقطع زمانی با این درخواست ترکمنستان موافقت می‌کند و بدین‌ترتیب براساس محاسبات ترکمن‌ها طلبی حدود ۱.۵تا ۱.۸میلیارد دلار به حساب ایران نوشته می‌شود.»
البته در اینجا باید به این نکته نیز توجه کرد که طبق گفت‌وگویی که پیش از این میان «تعادل» و غلامرضا انصاری، سفیر سابق ایران در ترکمنستان انجام شده بود اساسا دستیابی ترکمنستان به ابزار «قطع گاز» پس از سفر محمود احمدی‌نژاد به این کشور و تغییر نرم قرارداد گازی ایران با ترکمنستان صورت گرفت و پیش از آن ترکمنستان از لحاظ قراردادی امکان قطع گاز و تحت فشار قرار دادن ایران برای دریافت ارقام بالاتر را نداشت.
اما اظهارات وزیر نفت نشان مى‌دهد که ایران اکنون قصد ندارد آنچه وزارت نفت در زمستان سال ۱۳۸۶ پذیرفت را انجام دهد. زنگنه در بخشی از صحبت‌های خود گفته است:«تهران و عشق آباد شکایت‌هایی را به طور متقابل علیه یکدیگر دنبال می‌کنند. آنها ادعا می‌کنند که مبلغ ۱,۵میلیارد دلار از ایران بابت صادرات گاز طلب دارند اما ما معتقدیم این رقم درست نیست.»
هر چند صحبت‌های بیژن زنگنه تا حدودی مبهم بوده و به دلیل تقطیع در انتشار، منظور را مشخصا نمی‌رساند اما زنگنه ادعا کرده است که ایران پیرامون کیفیت گاز وارداتی از ترکمنستان نیز شکایت دارد. وزیر نفت با اشاره به برنامه ایران برای شکایت از شرکت «ترکمن گاز» ترکمنستان بابت کیفیت گاز تحویلی گفته است: شکایت دیگری را نیز برای ارائه به دیوان داوری بین‌المللی برای تجدید نظر در قیمت گاز صادراتی این شرکت داریم چراکه معتقدیم قیمت آنها خیلی بالاست و باید کاهش یابد. زنگنه درباره شکایت‌های ایران نیز بیان کرده است: ما معتقدیم قیمت آنها خیلی بالاست و باید کاهش یابد و حتی این شکایت‌ها نیز باید به دیوان داوری بین‌المللی ارجاع شود.
وی اضافه کرده است: شکایت دیگر ما درباره کیفیت گاز تحویلی ترکمنستان نیز جزئی از شکایت متقابل در مقابل شکایت دریافت طلب ترکمنستان است. وزیر نفت درباره مبلغ خسارت ایران برای شکایت از شرکت ترکمنستانی نیز گفت: درباره رقم خسارت قصد نداریم اکنون صحبت شود البته تا زمانی که رسما گزارش خود را برای شکایت مطرح کنیم.
حمیدرضا عراقی، معاون وزیر نفت پیش از این گفته بود: اگر ترکمنستان قیمت گاز را در آینده پایین بیاورد از این کشور گاز می‌خریم و در صورت عدم موافقت عشق آباد با درخواست‌های ما از اقدام این کشور در قطع گاز به دیوان داوری بین‌المللی شکایت خواهیم کرد. وی تاکید کرده بود: اگر آنها درباره درخواست‌هایی که ما داریم حاضر به مذاکره شده و آن را بپذیرند به دیوان داوری نمی‌رویم اما اگر نپذیرند موضوع به دیوان داوری ارجاع داده می‌شود. عراقی درباره دریافت جریمه از ترکمنستان بابت قطع یک‌باره گاز در فصل زمستان نیز تصریح کرده بود: ما نظرات خود را در این باره مطرح کرده‌ایم.
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران در توضیح کلیت فضای موجود میان ایران و ترکمنستان درحال حاضر نوشته است که اختلاف گازی ایران و ترکمنستان که از ابتدای سال ۲۰۱۷میلادی با قطع صادرات گاز این کشور به ایران به اوج خود رسید پس از گذشت حدود یک سال همچنان پا برجا مانده و با توجه به نتیجه‌بخش نبودن مذاکرات به نظر می‌رسد در آینده نزدیک پرونده این اختلاف به دیوان داوری بین‌المللی ارجاع شود. ایران و ترکمنستان از اواخر سال ۲۰۱۶میلادی وارد مناقشه گازی شدند که در‌نهایت در اول ژانویه سال ۲۰۱۷(۱۱دی ۱۳۹۶) به قطع کامل صادرات گاز ترکمنستان به ایران به بهانه طلب گازی منجر شد. در ادامه این بخش از گزارش ایرنا آمده است:« البته با گذشت زمان و پس از افت قیمت گاز در بازارهای جهانی، قیمت گاز صادراتی این کشور به ایران کاهش می‌یابد که همچنان ادامه دارد. زمانی که ایران آماده پرداخت بدهی گازی ترکمنستان می‌شود، تحریم‌ها شدت یافته و مراودات بانکی قطع می‌شود و بدین ترتیب روند پرداخت بدهی به این کشور بلاتکلیف باقی می‌ماند. پس از استقرار دولت یازدهم، ایران به صورت ماهانه اقدام به تسویه بدهی گازی خود به ترکمنستان کرده بنابراین مبلغ دیگری به این طلب افزوده نمی‌شود.»
اما همچنان مشخص نیست که ادعای ۱,۵میلیارد دلاری ترکمنستان دقیقا به کدام قسمت از این ماجرا مربوط می‌شود؟ اما چیزی که این روزها مشخص است، وضعیت ترکمنستان در بازار گاز است. آنها از یک سو در بازار گازی روسیه به مشکل خورده و از سوی دیگر در بازار گاز چین نیز چالش‌هایی دارند. این وضعیت با توجه به ساختار بازار گاز که قراردادها در آن از یکدیگر تبعیت می‌کنند مهم خواهد بود. عشق‌آباد اکنون بیش از هر زمان دیگری نیز به کابل برای نهایی کردن خط لوله تاپی و رساندن گاز به هند نزدیک شده و شاید به همین دلیل نتواند از خیر طلب ۱.۵میلیارد دلاری خود از همسایه جنوبی که در زمان استقلال کمک فراوانی به آنها کرد، بگذرد.
