لزوم حمایت از خودروهای هیبریدی در صنعت حملونقل
رفسنجانی‌نژاد
مقدمه
یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابزارهای حمایت از صنایع و یکی از آشکارترین جنبه‌های مداخله دولت در فرایند تجارت بین‌الملل، وضع تعرفه‌های گمرکی است. رویکرد افزایش تعرفه واردات خودرو که بر مبنای اصولی همچون حمایت از تولید داخل، کنترل واردات خودرو و جلوگیری از خروج ارز شکل گرفته است، با انتقادات بسیاری مواجه است. ازجمله اقدامات دولت درراستای افزایش تعرفه خودروها می‌توان به مصوبه هیات وزیران در جلسه 22/9 /1396 در مورد دستورالعمل واردات خودروهای سواری اشاره کرد که براساس آن تعرفه واردات خودروهای سواری بنزینی و دیزلی بین 55 الی 95 درصد و واردات خودروهای هیبریدی به 25 الی 65 درصد براساس حجم موتور افزایش یافت. اما به دلیل بالا گرفتن انتقادات از سوی گروه‌های مختلف، نمایندگان مجلس و فعالان محیطزیست، دیوان عدالت اداری در حکمی، رأی موقت ابطال مصوبه دولت در افزایش تعرفه واردات خودروها را صادر و دولت را موظف به توقف اجرای تعرفه‌های جدید واردات خودرو کرد. بر این اساس دولت موظف شده است تا زمان صدور حکم قطعی از سوی دیوان، تعرفه واردات خودروها به مصوبات پیشین بازگردد و واردات خودرو براساس تعرفه‌های گذشته صورت گیرد.
ازجمله مهم‌ترین انتقاداتی که نسبت به افزایش تعرفه‌ها مطرح بود، مربوط است به افزایش تعرفه خودروهای هیبریدی که از 5 درصد به 25 تا 65 درصد رسیده است. مهم‌ترین دلایل منتقدان، اشاره به جایگاه مهم صنعت خودرو هیبریدی در چشم‌انداز آینده بازار خودرو جهانی، پایین‌تر بودن میزان مصرف خودروهای هیبریدی و پایین بودن میزان آلایندگی این نوع خودروهاست. به‌رغم اینکه استدلال‌های مطرح شده منطقی به نظر می‌رسد اما به نظر می‌رسد بخشی از واقعیت‌ها در رابطه با خودروهای هیبریدی نادیده گرفته می‌شود. ازجمله نادیده گرفتن تمایز میان خودروهای هیبریدی و خودروهای برقی، توجه نکردن به نوع آلاینده‌های شهرهای بزرگ، اغراق در رابطه با میزان مصرف بنزین و عدم توجیه برای مشابهت تعرفه خودرو برقی و خودرو هیبریدی اشاره کرد.
چشم‌انداز صنعت خودرو و جایگاه خودروهای هیبریدی در افق سال 2050
امروزه با توجه به آلودگی‌های ناشی از خودروها و محدودیت‌های سوخت فسیلی، کارخانه‌های خودروسازی گام مهمی در مقابله با این امر برداشته‌اند که ازجمله آنها می‌توان به خودروهای هیبریدی، تکنولوژی پیل سوختی و خودروهای برقی اشاره کرد. خودروهای هیبریدی چند سالی است که در کشورهای اروپایی وارد بازار شده‌اند البته در ابتدا چنین استقبالی از آن نشده بود، اما با توجه به آشنایی مردم با چنین تکنولوژی و اقبال عمومی برای خرید، رقابت شرکت‌های تولیدکننده خودرو برای تولید چنین خودروهایی با ویژگی‌های برتر آغاز شده است. در حال حاضر بیشترین میزان استفاده از خودروهای هیبریدی در ژاپن صورت می‌گیرد به‌طوری که 19 درصد خودروهای مورد استفاده هیبریدی هستند. در سایر کشورها ازجمله کره جنوبی، اروپا و امریکا این میزان حدود 2درصد است.
ازجمله انتقاداتی که مخالفان افزایش تعرفه خودروهای هیبریدی مطرح می‌کنند این است که در اغلب کشورهای دنیا این خودروها به عنوان جزو جدایی‌ناپذیر راهبردهای حفاظت از محیطزیست و مقابله با آلاینده‌ها، در چشم‌انداز توسعه صنعت خودرو کشورها قرار گرفته است، لذا لازم است که این صنعت مورد حمایت دولت قرار گیرد. نمودار نشان‌دهنده جایگاه خودروهای هیبریدی تا سال 2050 است که توسط آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی شده است. پیش‌بینی آینده صنعت خودرو نشان می‌دهد که آینده از آن خودروهای پیل سوختی هیدروژنی، خودروهای تمام برقی و بعد از آن خودروهای هیبریدی شارژی است و سهم خودروهای هیبریدی بنزینی، در افق آینده صنعت خودرو رو به کاهش است. برای توضیح بهتر نمودار بالا، لازم است که انواع متفاوت خودروهای هیبریدی توضیح داده شود: خودرو هیبریدی در خودروسازی به خودرویی می‌گویند که از دو یا چند منبع انرژی برای حرکت خود استفاده می‌کند.
به‌طور مثال ترکیب هر یک از منابع انرژی با یکدیگر مانند هیدروژن، خورشید، سوخت‌های فسیلی، برق و حتی انرژی انسان (پدال زدن) می‌تواند تداعی‌کننده محصول هیبرید باشد. اگرچه امروزه با توسعه تکنولوژی برقی در صنعت خودرویی، این اصطلاح به خودروهای ترکیبی برقی – فسیلی اطلاق می‌شود، اما الزاماً فقط به این نوع خودروها اشاره نخواهد داشت. آنچه مشخص است در خودروهای هیبریدی از موتور الکترونیکی در کنار موتور درونسوز استفاده می‌شود. ولی استراتژی خودروهای هیبریدی باهم متفاوت است. در ادامه انواع خودروها براساس نوع سوخت مصرفی تقسیم‌بندی شده است. خودرو هیبریدی بنزینی (Hybrid (gasoline: در این نوع خودروها زمانی که راننده با سرعت پایین حرکت می‌کند، خودرو با موتور الکترونیکی کار می‌کند و در زمان حرکت با سرعت بالا، موتور درونسوز نیز به موتور الکترونیکی کمک می‌کند. این گروه از خودروها در سرعت پایین و در ابتدای حرکت که معمولاً مصرف سوخت موتور احتراقی بالاست، فقط از موتور الکتریکی استفاده و در سرعت‌های بالا موتور معمولی به کار می‌افتد. خودروهای هیبریدی متعارف از باتری‌های کمتری استفاده می‌کند که امکان شارژ خارجی را نیز ندارند.
خودرو هیبریدی قابل شارژ (Plug-in hybrid gasoline) آخرین مرحله هیبریدی‌سازی یک خودرو، گسترش ظرفیت پیمایش با موتور الکتریکی از طریق شارژ باتری‌ها با انرژی پاک برق شهر است که اصطلاحاً Plug-in نامیده می‌شود. این روش به خودرو هیبریدی امکان می‌دهد تا مسافت‌های 20 الی 60 مایل را به‌صورت تمام الکتریکی پیمایش کند و بدین ترتیب آلودگی زیست‌محیطی بسیار کمتری به دلیل استفاده از انرژی پاک برق ایجاد خواهد شد.
خودروهای برقی (Electric): این خودروها دارای موتور برقی به همراه باتری‌هایی برای تامین انرژی برقی بوده و از انرژی باتری‌ها هم به عنوان نیروی محرکه موتور برقی خودرو و هم برای تامین انرژی لازم برای سایر تجهیزات استفاده می‌شود.
باتری‌ها می‌توانند هم از طریق اتصال به شبکه برق و هم از طریق انرژی ترمز و حتی از منابع برقی غیرشبکه نظیر پیله‌ای خورشیدی شارژ شوند.
خودرو پیل سوختی هیدروژن (hydrogen fuel cell car): هیدروژن جدیدترین فناوری پیش روی صنعت خودرو است. باک یک خودرو پیل سوختی هیدروژن با هیدروژن فشرده پر می‌گردد. سپس در موتور هیدروژن به الکتریسیته تبدیل می‌شود و الکتریسیته خودرو را به حرکت درمی‌آورد. خروجی اگزوز این ماشین آب خالص قابل شرب است.
به این ترتیب بنا به ظرفیت باتری‌های استفاده‌شده و تکنولوژی موجود در خودرو، درصد استفاده از موتورهای احتراق داخلی تغییر می‌کند. خودرویی وجود دارد که می‌تواند تماماً از برق استفاده کرده و در مواقع خاص به موتور فسیلی خود سوییچ کند و برعکس خودرویی وجود دارد که در شرایط ایده‌آل فقط از انرژی برقی خود استفاده می‌کند. پیش‌بینی آینده صنعت خودرو نشان می‌دهد که آینده از آن خودروهای پیل سوختی هیدروژنی، خودروهای تمام برقی و بعد از آن خودروهای هیبریدی شارژی است و سهم خودروهای هیبریدی بنزینی، در افق آینده صنعت خودرو رو به کاهش است.
میزان مصرف سوخت خودروهای هیبریدی در مقایسه با خودروهای بنزینی
خودروهای هیبریدی بنزینی و هیبریدی‌های قابل شارژ که مصرف سوخت کمتری نسبت به خودروهای بنزینی دارند.
خودروهای هیبریدی که در بازار ایران وارد می‌شوند از نوع خودروهای هیبریدی برقی – بنزینی هستند که البته بیشتر از برق، بنزین مصرف می‌کنند.
به‌رغم اینکه میزان مصرف سوخت خودروهای هیبریدی نسبت به بنزینی پایین‌تر است اما میزان تفاوت آن حداکثر 30 درصد است. خودروهای هیبریدی در مقایسه با خودروهای برقی که اصلاً بنزین مصرف نمی‌کنند، هر دو مشمول 5 درصد تعرفه گمرکی هستند که به نظر می‌رسد تفاوت میان خودروهای برقی و هیبریدی در تعرفه‌گذاری چندان منطقی درنظر گرفته نشده است.
اما نکته‌یی که باید موردتوجه قرار گیرد این است که با توجه به بالا بودن میزان مصرف بنزین در تاکسی‌ها و حملونقل عمومی، به‌کارگیری خودروهای هیبریدی در حملونقل عمومی منطقی است. به این موضوع در قانون هوای پاک نیز توجه شده است. طبق ماده 9 قانون هوای پاک 5، وزارت کشور موظف است با همکاری سایر دستگاه‌ها، زمینه نوسازی ناوگان حملونقل عمومی شهری را از طریق کمک بلاعوض، یارانه، تسهیلات یا صفر نمودن سود بازرگانی واردات خودروهای هیبریدی، خودروهای الکتریکی و موتورسیکلت برقی به انجام رساند.
بررسی میزان و نوع آلایندگی خودروهای هیبریدی نسبت به سایر خودروها
ازجمله دلایلی که مخالفان افزایش تعرفه خودروهای هیبریدی مطرح می‌کنند این است که خودروهای هیبریدی در مقایسه با خودروهای غیرهیبریدی، گاز مونوکسید کربن (CO) کمتری تولید می‌کنند. به‌طوری که اگر 1000 خودرو هیبریدی را با 1000 عدد خودرو غیرهیبریدی مقایسه کنیم، آلایندگی CO خودروهای هیبریدی به ازای طی کردن سالانه 20000 کیلومتر 2780 تن و برای خودروهای غیر از آن، 4340 تن است. اختلاف آلایندگی این دو مدل خودرو برابر 1560 تن می‌شود که تقریباً برابر با جرم خالص نزدیک به هزار دستگاه خودرو سواری است. در نمودار شماره 4، خودروهای دیزلی، بنزینی، گازسوز و هیبریدی به لحاظ میزان انتشار گاز Co2 با یکدیگر مقایسه شده‌اند.
با وجود اینکه ادعای مطرح شده به لحاظ علمی صحت دارد اما نکته‌یی که حائز اهمیت است این است که گاز مونواکسیدکربن (CO) و گازهای گلخانه‌یی در حال حاضر به عنوان آلاینده هوای شهرهای بزرگ مطرح نیست. بررسی گزارش‌های شرکت کنترل کیفیت هوا در رابطه با میزان آلاینده‌ها در هوای تهران نشان می‌دهد که هوای تهران در سال‌های اخیر به لحاظ میزان آلاینده مونواکسیدکربن (CO) در وضعیت مطلوبی قرار داشته است. در سال‌های اخیر آلاینده ذرات معلق به‌ویژه ذرات معلق با قطر 2.5 میکرون به عنوان آلاینده شاخص شهر تهران مطرح شده و طی سال 1395، 88 روز به لحاظ آلاینده PM2.5 و 6 روز از منظر آلاینده PM10 در وضعیت نامطلوب قرار داشته است. جدول نشان‌دهنده کیفیت هوا از نظر آلاینده منواکسید کربن است، همانطور که مشاهده می‌گردد، در این 12 ساله، سال‌های 1384 و 1385 به لحاظ آلاینده منواکسید کربن جزو آلوده‌ترین سال‌ها بوده و سال‌های 1390 الی 1395 از نظر آلاینده در شرایط مطلوبی قرار داشته و هیچ روز ناسالمی طی این 6 سال رخ نداده است که مهم‌ترین دلیل آن را می‌توان ارتقا تکنولوژی ساخت خودروها، کاهش خودروهای کاربراتوری، تغییرات در سیستم گرمایش منزل و ارتقاء کیفیت سوخت طی چند سال اخیر عنوان نمود.
کیفیت هوا از نظر شاخص آلاینده CO طی سال‌های مختلف (برحسب تعداد روز)
خودروهای دیزلی، تولیدکننده بیشترین میزان ذرات معلق هستند در حالی که خودروهای هیبریدی ذرات معلق بسیار کمی تولید می‌کنند. اما نکته‌یی که حائز اهمیت است این که میزان آلودگی خودروهای بنزینی برخوردار از فناوری کاتالیست تفاوت چندانی با خودروهای هیبریدی ندارد. مقایسه میزان آلودگی خودرو هیبریدی در مقایسه با خودروهای بنزین هم‌رده خود، نشان‌دهنده این است که خودروهای بنزینی در رده قیمتی خودروهای هیبریدی نیز از استانداردهای لازم به لحاظ میزان آلاینده‌ها برخوردار است. خودروهای غیرهیبریدی که وارد کشور می‌شوند طبق قانون باید از استاندارد یورو 5 برخوردار باشند. مصرف سوخت در این خودروها پایین است و با توجه به کاتالیزورهایی که در مصرف سوخت وجود دارد، سوخت را ناقص نمی‌کنند و سبب آلودگی هوای کشور و کلان‌شهرها نمی‌شوند. در استاندارد یورو 5 علاوه بر آلاینده‌های منوکسید کربن و هیدروکربن‌ها به آلاینده اکسید نیتروژن و ذرات معلق نیز توجه شده است.
رشد واردات هیبریدی‌ها در چهارماهه اول سال 96 و افزایش میزان خروج ارز از کشور
شاید در ابتدای عرضه خودروهای هیبرید در کشور، تعداد این خودروها میان سایر خودروهای وارداتی به چشم نمی‌آمد، اما آمار منتشر شده نشان می‌دهد رشد واردات خودروهای هیبرید به بیش از 1855 درصد رسیده و به دلیل این حجم افزایش، رکورد بی‌نظیری ثبت کرده و حالا به عنوان اقلام عمده وارداتی به شمار می‌رود. براساس اطلاعات به دست آمده از میزان ارزش کالاهای عمده وارداتی
4 ماهه سال 96 بالغ بر 79 میلیون و 490 هزار دلار خودرو هیبریدی با حجم موتور 1500سی‌سی تا 2000سی‌سی وارد کشور شده که تعداد آنها بیش از 2750 دستگاه است. طبق جزئیات به دست آمده تا تیرماه سال 95 بالغ بر 4 میلیون و 65 هزار و 638 دلار خودرو هیبریدی وارد کشور شده بود که در شش‌ماهه امسال رشد آن به بیش از 1855 درصد رسیده است.
این کالا تعرفه‌یی جدا از وسایل نقلیه دیگر داشته و به دلیل این حجم از افزایش برای نخستین بار رکوردی بی‌نظیر ثبت کرده و جزو اقلام عمده وارداتی محسوب می‌شود. آنگونه که مجله تجارت فردا درباره خودروهای هیبریدی و بطور خاص تویوتا پریوس نوشته، این خودرو در طول یک سال گذشته چیزی نزدیک به 2500 دستگاه فروش داشته و همین 4 ماهه نخست سال حدود 1100 درصد واردات سه مدل خودرو هیبریدی بازار یعنی تویوتا پریوس، هیوندای سوناتا هیبرید و لکسوس ان‌ایکس300 رشد داشته است. به نظر می‌رسد با توجه به محدودیت منابع ارزی، دولت اقدام به اتخاذ افزایش تعرفه واردات خودرو نموده است.
به حاشیه رفتن موضوعات اولویت‌دارتری مانند آلایندگی موتورسیکلت‌ها
هرچند که لزوم حمایت از خودروهای هیبریدی باید در برنامه‌ریزی‌های مرتبط با صنعت حملونقل دیده شود اما باید به‌جای حاشیه‌سازی‌هایی که فقط تامین‌کننده منافع عده محدودی است به موارد مهم‌تری توجه کرد که زمینه‌ساز هدررفت انرژی و ایجادکننده آلودگی‌های وسیع است. با توجه به اینکه بیش از 25 درصد آلودگی هوا و 49 درصد از آلودگی صوتی شهرهایی بزرگی مانند تهران ناشی از تردد موتورسیکلت‌ها است، به نظر می‌رسد توجه به این بخش ضرورت بیشتری دارد. براساس آمار، فقط در تهران 2.5 میلیون موتورسیکلت در حال تردد هستند. در حال حاضر در کشور حدود 66 واحد تولیدی موتورسیکلت مشغول فعالیت بوده که این مجموعه جمعاً حدود 294 مدل موتورسیکلت تولید می‌کنند که سهم بسیار زیادی از تولید این مدل‌ها (بیش از 200 مدل) مربوط به موتورهای 125سی‌سی است. با توجه به مصرف سوخت و رتبه‌بندی انجام‌شده، مشاهده می‌شود بیش از 85 درصد از موتورسیکلت‌ها رتبه مصرف بیشتر از حد متوسط (رتبه D استاندارد) شامل رتبه‌های G، F و E دارند. سیستم سوخت‌رسانی موتورسیکلت‌های تولیدی در کشور عمدتا کاربراتوری و از نظر فناوری به‌روز نیست؛ علاوه بر قدمت فناوری تعمیر و نگهداری نامناسب نیز در بسیاری موارد، عاملی موثر در افزایش مصرف سوخت و انتشار آلاینده‌ها بوده است. بطور متوسط 30درصد از سوخت در موتورسیکلت‌ها به‌صورت ناقص می‌سوزد که این امر زمینه‌ساز تولید مقادیر قابل‌توجه آلاینده‌های مونوکسید کربن، ترکیبات هیدروکربنی نسوخته و دوده از موتورسیکلت‌ها و عدم کنترل مناسب ترکیب مخلوط سوخت و هوا توسط کاربراتور جزو علل اصلی انتشار مقادیر قابل‌توجه آلایندگی از موتورسیکلت‌ها محسوب می‌شود.
جمع‌بندی
صنعت حملونقل هر کشور، نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دقیق و مشخص است تا بتواند با تدوین برنامه‌های مناسب، جایگاه بین‌المللی خود را در صنعت خودرو بهبود بخشد. با مشخص شدن نقشه راه، ابزارهای سیاستی و حمایتی مختلف نیز جایگاه مشخصی پیدا خواهند کرد. ابزارهای حمایتی مختلف مالی و غیرمالی نظیر تنظیم مقررات، تعرفه‌های گمرکی، حمایت‌های مالیاتی و برگزاری برنامه‌های آموزشی، می‌تواند برخی از مصادیق این حمایت باشد. البته تمام این حمایت‌ها می‌بایست با برنامه‌ریزی صحیح و مبتنی بر دو فاکتور اصلی بهینه‌سازی منابع انرژی و افزایش مزایای زیست‌محیطی در آن صورت گیرد.
برای رسیدن به این اهداف، لزوم همکاری‌های فناورانه در سطوح مختلف مالی و بین‌المللی ارتقا صنعت خودرو و حملونقل باید مورد توجه قرار گیرد که به این مساله در دستورالعمل تعرفه خودرو مصوبه هیات‌وزیران دیده شده است. در تبصره 2 دستورالعمل تعرفه خودرو مصوبه هیات دولت، عنوان شده که واردات خودرو توسط شرکت‌های معتبر خارجی تولیدکننده خودرو در صورت مشارکت در تولید خودرو یا قطعات آن در داخل کشور به‌صورت سرمایه‌گذاری مشترک با طرف ایرانی، معادل 20 درصد ارزش تولیدات داخلی از محل سرمایه‌گذاری فوق به تشخیص وزارت صنعت، معدن و تجارت از همان نشان تجاری مجاز خواهد بود. دولت قصد دارد تا از طریق افزایش تعرفه واردات خودرو، با کند کردن روند بی‌رویه واردات خودرو به کشور، خودروسازان خارجی و نمایندگان آنها را نسبت به تولید محصولاتشان در داخل کشور، ترغیب نماید.
منبع: مرکز بررسی‌های
استراتژیک ریاست‌جمهوری
