دیپلمات مقابل دیپلماسی آبی
5 معضل آبی پایتخت از نگاه شهردار
گروه انرژی
درست دو روز پس از تشکیل «کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی» که ابتکار آن در دست وزیر نیروست، 2 چهره غیرمرتبط با حوزه آب اظهاراتی را در این زمینه مطرح کردند تا حداقل در سطح گفتار مشخص شود آب معضل امروز تمام دستگاه‌ها در ایران است. البته عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه که مجموع اظهارات دیروزش بیش از هر چیز «نفی نقش دیپلماسی آبی» در قیاس با دیگر ابزارها به شمار می‌رود، پیش از این نیز به واسطه وظایف هیدروپلیتیکی این وزارتخانه از آب سخن گفته بود اما برای محمدعلی نجفی، دیروز و حضور در همایشی هیدروپلیتیکی، زمینه‌یی برای نخستین اظهارنظرهایش درباره وضعیت آب پایتخت شد. اظهارات نجفی نخستین اظهارات رسمی از سوی مسوولان درباره تاثیرپذیری «کیفیت منابع آب» از وضعیت کمی آنها به شمار می‌رود. او دیروز عنوان کرد: «کمبود منابع آبی منجر به بروز مشکلاتی در کیفیت آب سطحی و زیرزمینی نیز شده است که باید راه‌حلی برای آن پیدا کنیم.»
تنها چند روز پیش افغانستان عملیات اجرایی پروژه گازی مهم «تاپی» را کلید زد. پروژه‌یی که شاید در ظاهر ارتباطی به آب پیدا نکند اما با در نظر گرفتن اینکه خواهد توانست هرات را متحول کند، روی اقداماتی که افغانستان در رودخانه حاشیه این ولایت یعنی هریرود انجام خواهد داد، تاثیرگذار است. ایران تاکنون نتوانسته است به نقطه مشترکی با همسایه شرقی‌اش بر سر این رودخانه و همچنین رودخانه هیرمند که رگ حیاتی زندگی مردم در سیستان و بلوچستان است، دست پیدا کند. همین داستان بیانگر کوتاهی در زمینه دیپلماسی آبی در ایران است. کشوری که 22درصد مرزهایش را رودخانه‌ها تشکیل می‌دهند.
دیروز دانشگاه خوارزمی همایشی را با عنوان دیپلماسی آب و فرصت‌های هیدروپلیتیک غرب آسیا برگزار کرد. عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه که وظیفه مذاکره در خصوص حق‌آبه ایران در رودخانه‌های مرزی را بر عهده دارد، از سخنرانان این همایش بوده است. معاون وزیر امور خارجه در این برنامه گفته است: «سیاست کلان کشور در این است که جلو خروج آب از کشور را بگیریم؛ البته به معنای این نیست که باعث تشنگی همسایگان‌مان شویم ولی این موضوع احتیاج به یک مدیریت دارد.»
رودخانه‌های شمال خراسان، بخشی از رودخانه‌های غرب ایران، رودخانه اترک و رودخانه آستارا بخشی از رودخانه‌های مرزی ایران را تشکیل می‌دهند که «خروجی» محسوب می‌شوند. سرچشمه این رودخانه‌ها در ایران بوده و وارد دیگر کشورها می‌شوند. اما رودخانه‌های ورودی به ایران بیش از همه در چند سال اخیر مساله‌ساز شده‌اند.
در لیست جهانی رودخانه‌های مرزی تنها 2رود «هیرمند» و «اروندرود» به ترتیب مشترک میان افغانستان و ایران، عراق و ایران ذکر شده است، آورد دیگر رودخانه‌ها قابل چشم‌پوشی است. اما ایران دقیقا در هر دو این رودخانه‌ها با معضل روبه‌روست.
عباس عراقچی در حالی دیروز گفته است که «مذاکره بر سر آب‌های فرامرزی و رسیدن به معاهده در مورد تقسیم منابع آبی کار راحتی نیست» که 2سال پیش از نبود پیشرفت در تشکیل کمیته مشترک میان ایران و عراق بر سر اروندرود صحبت کرده بود. در تفسیر اظهارات روز گذشته عباس عراقچی این مساله واضح به نظر می‌رسد که او در تلاش بوده است نقش دیگر راهکارها را در بهبود وضعیت منابع آب ایران در قیاس با «ابزار دیپلماسی» پررنگ‌تر نشان دهد. عراقچی به ترتیب در مورد «معطوف به داخل بودن بحران آب»، «پرت بالای آب در کشاورزی»، «مصرف روزانه آب مردم» و «کشت‌های فراسرزمینی» اظهاراتی را مطرح کرده است که به نظر می‌رسد فصل مشترک این اظهارات و هدف از طرح آنها نشان دادن اهمیت بیشتر این حوزه‌ها در قیاس با دیپلماسی آبی ایران است.
ایران با تمام 15همسایه خود مرز آبی مشترک دارد، اما اشتراک رود با افغانستان به دلیل روابط ضربدری این کشور و پاکستان با هند و چین، وضعیتی پیچیده را به وجود آورده است که حتی با در نظر گرفتن بهترین شرایط آبی در داخل ایران از نظر کارشناسان نباید به سادگی از کنار آن گذشت. پیش از این حجت میان‌آبادی پژوهشگر هیدروپلیتیک در گزارشی عنوان کرده بود: «هندوستان به واسط منازعات خود با پاکستان، خواستار ساخت سد روی رودخانه‌هایی از افغانستان است که به این کشور سرریز می‌شوند تا بتواند از این سدها مانند ابزاری علیه پاکستان استفاده کند.»
عراقچی دیروز البته به بعدی جدید از دیپلماسی آب نیز اشاره کرده که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است. او در این زمینه گفته است: «مثلا می‌گویند ما آب از تاجیکستان به ایران منتقل کنیم یا در مورد دریاچه ارومیه برخی این پیشنهاد را مطرح می‌کنند که آب از دریاچه وان ترکیه به ایران منتقل شود. اینها بحث‌هایی است که مطرح می‌شود ولی اینکه چقدر قابل محقق شدن است، موضوع قابل بحثی است.»
خشکسالی به وسعت یک شهر
محمدعلی نجفی شهردار تهران نیز از سخنرانان همایش دیروز بوده است. سخنرانی‌ای که به دلیل استفاده از برخی آمار و ارقام، سرخط‌های آن کم‌کم وارد تلگرام نیز شد. نجفی دیروز در ابتدای اظهاراتش گفته است: «در منطقه خاورمیانه 90درصد آب‌ها، فرامرزی و مشترک بین کشورهاست که این موضوع اهمیت خاصی دارد ولی از آنجا که من مسوول شهر تهران هستم به موضوعاتی در مورد منابع آبی شهر تهران اشاره می‌کنم.»
شهردار تهران در ادامه تقریبا تمام معضل‌های آبی پایتخت را مورد بحث قرار داده است. «پدیده فرونشست و تاثیر آن بر کیفیت آب»، «مصرف آب بالای تهرانی‌ها»، «برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی»، «تخلیه نامناسب فاضلاب‌های صنعتی و نظامی» و «هدررفت آب در تهران»، 5 معضل مهمی است که شهردار تهران از آنها یاد کرده است. نجفی در بخشی از صحبت‌های خود گفته است: «با برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی مسائلی مانند فرونشست زمین پیش آمده و حتی کمبود منابع آبی منجر به بروز مشکلاتی در کیفیت آب سطحی و زیرزمینی نیز شده است که باید راه‌حلی برای آن پیدا کنیم.» اشاره شهردار تهران به «بروز مشکلات در کیفیت آب» هرچند به‌طور دقیق بیان نشده و مشخص نیست که مربوط به چه دوره زمانی است اما نخستین اظهارنظر مقامی دولتی در مورد امکان خطر در «کیفیت آب» چه تهران و چه دیگر شهرها به شمار می‌رود. مسوولان وزارت نیرو تاکنون بارها بر این مساله تاکید کرده‌اند که کیفیت آب شرب «خط قرمز» آنها محسوب می‌شود.»
او همچنین عنوان کرده است: «یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در تهران در دره فرحزاد به وجود آمده که زیستگاه طبیعی بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری است اما ورود فاضلاب‌های صنعتی و نظامی آن را تهدید می‌کند.» گفتنی است دره فرحزاد محله‌یی در شمال شهر تهران است که به محلی برای زندگی بی‌خانمان‌ها تبدیل شده و اوضاع به‌شدت نامناسبی دارد. شهردار تهران که نهاد تحت مسوولیتش خود با عملکردی نه‌چندان قابل‌دفاع در زمینه مصرف آب مواجه است، دیروز خود به این مساله پرداخته و گفته است: «باید در توسعه ساخت و ساز و توسعه فضای سبز تجدیدنظر اساسی داشته باشیم که تامین منابع آب یکی از اصلی‌ترین مسائل مورد بحث است.» نجفی در راستای تشکیل کارگروهی ملی برای انطباق با وضعیت فعلی منابع آب در ایران گفته است که مدیریت‌به‌هم‌پیوسته برای تهران بسیار ضروری است، چرا که اگر بخواهیم با نگاه آینده‌پژوهی به مسائل تهران نگاه کنیم، باید برای تامین منابع آب این شهر در آینده خیلی نگران باشیم.
نجفی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفته است: «در گذشته بارها برای دستیابی به مدیریت یکپارچه شهری صحبت شده اما هیچ‌گاه در این زمینه نه تنها موفقیتی حاصل نشده بلکه حتی حرکتی نیز انجام نشده است. با توجه به اینکه دستیابی به مدیریت یکپارچه شهری در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست، باید کمیته‌یی متشکل از سازمان‌های ذی‌ربط و با اختیارات قانونی و روشن با موضوع آب تشکیل شود تا برنامه‌ریزی‌های مناسبی در این زمینه انجام دهد.»
