صکوک وقف، ابزار نوین تامین مالی امور خیریه

محمدحسن حقیقی    کارشناس اقتصادی  

صکوک وقف یکی از مهم‌ترین انواع صکوک غیرانتفاعی است که براساس عقد صلح جهت انجام وقف پس از اتمام پروژه منتشر می‌شود.

یکی از چالش‌هایی که امروزه در اقتصاد کشور مشاهده می‌شود آن است که برخلاف گذشته، نهاد وقف به اندازه کافی مورد توجه عموم مردم و خیرین واقع نمی‌شود و لذا اثرگذاری این نهاد در پاسخگویی شایسته و مناسب به نیازهای عمومی کاسته شده است.

هرچند بررسی دلایل این مساله نیازمند بحثی مستقل است، اما بدون شک استفاده مناسب از ظرفیت بازارهای مالی نوین می‌تواند به تقویت جایگاه نهاد وقف کمک کند.

صکوک وقف یکی از مهم‌ترین انواع صکوک غیرانتفاعی است که براساس عقد صلح جهت انجام وقف پس از اتمام پروژه منتشر می‌شود.

در این نوع صکوک، دارنده اوراق (مصالح) بخشی از اموال خود را براساس قرارداد صلح دراختیار بانی (متصالح) قرار می‌دهد تا بانی با استفاده از این اموال (همراه با سایر اموال صلحی) طرح عام‌المنفعه‌یی را احداث کرده و پس از اتمام، آن را از طرف صاحبان اوراق وقف شرعی کند.

مهم‌ترین کارکرد صکوک وقف که مزیت اصلی این شیوه در مقابل وقف سنتی محسوب می‌شود، امکان مشارکت دادن خیرین با وجوه خرد است.

در واقع، در وقف سنتی واقف لازم است از توانمندی مالی کافی جهت انجام وقف به‌صورت فردی برخوردار باشد. اما در صکوک وقف تمام افراد با حداقل منابع می‌توانند در انجام وقف مشارکت کرده و در ثواب این امر خیر شریک شوند.

بر این اساس عموم مردم می‌توانند با منابع بسیار کم، در انجام طرح‌های غیرانتفاعی مانند: ساختن بیمارستان، مسجد، مدرسه و غیره شریک شوند. به‌عنوان مثال، می‌توان فرض نمود که سازمان اوقاف و امور خیریه قصد ساخت یک مدرسه در مناطق محروم را داشته باشد.

برای این منظور با تدوین امیدنامه، کلیه هزینه‌های ساخت، تجهیز و نگهداری مدرسه را برآورد کرده و زمان، مکان و دوره ساخت و بهره‌برداری را مشخص می‌کند. آنگاه با تبدیل هزینه کل طرح به اوراق بهادار وقف، آنها را از طریق یک بانک به دست خیرین و نیکوکارانی که قصد وقف دارند، می‌رساند.

مردم خیر با خرید این اوراق براساس عقد صلح، وجوه خود را به سازمان اوقاف و امور خیریه می‌پردازند تا سازمان مدرسه را با وجوه مردم ساخته و از طرف آنها وقف شرعی کند. یکی از سوالاتی که در رابطه با این اوراق مطرح می‌شود آن است که آیا صکوک وقف به‌عنوان یک ابزار مالی دارای بازار ثانویه است؟ یعنی آیا اگر خریدار اوراق وقف پس از مدتی به هر دلیل قصد واگذاری اوراق به شخص ثالث را داشته باشد این مساله به لحاظ شرعی مورد تایید است؟

به نظر می‌رسد در پاسخ به این سوال باید به تفاوت ماهوی صکوک وقف با سایر انواع اوراق غیرانتفاعی (مثلا صکوک قرض‌الحسنه) توجه شود. در صکوک قرض‌الحسنه، خریدار اوراق به‌صورت موقتی قصد مشارکت در امر خیریه را دارد و مطمئن است که در سررسید وجوهی که صرف خرید اوراق کرده، بازپرداخت می‌شود. اما در صکوک وقف خریدار اوراق قصد مشارکت دایم در امر خیری به نام وقف را دارد.

لذا همان‌طور که در عقد وقف شخصی پشیمانی تاثیر حقوقی ندارد، در اوراق وقف نیز باید به این موضوع توجه شود. در واقع، نباید امکان واگذاری اوراق به اشخاص دیگر فراهم باشد؛ زیرا فرض آن است که خریدار صکوک وقف، قصد مشارکت دایمی در انجام وقف روی یک پروژه خاص را دارد.

بر این اساس، تشکیل بازار ثانویه برای صکوک وقف با ماهیت این اوراق تعارض دارد و لذا نمی‌توان برای صکوک وقف بازار ثانویه درنظر گرفت.