روند کاهنده شاخص گرسنگی در ایران

علی پزشکی   

مقدمه

هر شب نزدیک به 870 میلیون نفر در سراسر جهان گرسنه به خواب می‌روند. این افراد در طول روز یا به غذای سالم و مقوی دسترسی ندارند یا اینکه به کلی هیچ مواد خوراکی در دسترسشان نیست. گرسنگی در سراسر جهان وجود دارد، چه در کشورهای پیشرفته اروپایی و چه در کشورهای فقیر آفریقایی. تنها تفاوت در وجود این مشکل در این کشورها گستردگی آن است. کشورهای آفریقایی و فقیر جهان سومی به علت‌های مختلفی همانند جنگ، وضعیت آب و هوایی یا مشکلات سیاسی با مشکلات بسیاری روبرو هستند که باعث شده تا مردم این کشورها در مواقع بسیاری به ساده‌ترین نیازهای روزمره همانند آب و غذا دسترسی نداشته باشند.

 منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشترین میزان گرسنه (حدود 563 میلیون) را در خود جای داده است که این رقم سیر نزولی دارد.

 زنان تقریباً نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند این در حالی است که 60 درصد آمار مربوط به گرسنگی به زنان تعلق دارد.

 فقر تغذیه‌یی هر ساله باعث مرگ 6.2 میلیون کودک زیر پنج سال می‌شود، یعنی جمعیتی معادل یک‌سوم جمعیت کودکان جهان.

 یک ‌ششم کودکان، حدود 100 میلیون، در کشورهای درحال توسعه کمبود وزن دارند.

 یک ‌چهارم کودکان جهان رشد طبیعی ندارند که این رقم در کشورهای در حال توسعه به یک سوم افزایش می‌یابد.

 حدود 80 درصد کودکانی که رشد طبیعی ندارند تنها در 20 کشور زندگی می‌کنند.

 تقریباً میلیون کودک در مقطع ابتدایی در کشورهای در حال توسعه در سراسر جهان، گرسنه به مدرسه می‌روند که 23 میلیون نفر آنها در افریقا هستند.

یکی از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد، به صفر رساندن گرسنگی تا سال 2030 است. هر ساله فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد)، داده‌هایی را درباره میزان کم غذایی منتشر می‌کند؛ یعنی درصدی از مردم یک کشور که مقدار کالری بسیار کمی (کمتر از 1800 کالری در روز) مصرف می‌کنند. «شاخص جهانی گرسنگی» برای محاسبه پیشرفت کشورها در رسیدن به یکی از مهم‌ترین هدف‌های توسعه پایدار استفاده می‌شود. این شاخص، کم غذایی فائو را با نماگرهای لاغری، کوتاه‌قدی و مرگ‌ومیر در کودکان زیر 5 سال ترکیب می‌کند تا اثرات کم غذایی را بر کودکانی که بسیار آسیب‌پذیر هستند و نقشی بسیار مهم برای آینده هر کشور دارند، نشان دهد. این شاخص، ماهیت چندبعدی گرسنگی را به نحو بهتری نشان می‌دهد.

گزارش سالانه شاخص گرسنگی جهانی نخستین بار در سال ۲۰۰۶ میلادی منتشر شد. موسسه تحقیقات بین‌المللی سیاست‌گذاری غذا (IFPRI) در واشنگتن با همکاری سازمان غیرانتفاعی آلمانی «کمک گرسنگی جهان» (Welthungerhilfe) و سازمان غیردولتی ایرلندی «نگرانی سراسر جهان» (Concern Worldwide) این گزارش را منتشر می‌کنند. این گزارش وضعیت گرسنگی را در نقاط مختلف جهان مورد ارزیابی قرار می‌دهد، بینش‌هایی را درباره عوامل ایجادکننده گرسنگی ارائه می‌دهد و درجه موفقیت و ناکامی کشورها را در کاهش گرسنگی برجسته می‌سازد.

هدف از تولید و انتشار شاخص جهانی گرسنگی این است که با ایجاد آگاهی و درک تفاوت‌های کشوری و منطقه‌یی گرسنگی، باعث اقداماتی در جهت کاهش گرسنگی شود؛ چرا که گرسنگی سلامت افراد جامعه را به مخاطره می‌اندازد و خود یکی از موانع توسعه محسوب می‌شود. همچنین هزینه‌های سنگینی همچون تلفات انسانی را به کشورهای مختلف تحمیل می‌کند. در بازه سال‌های 1870 تا 1970 بیشترین تلفات انسانی ناشی از قحطی‌های بزرگ در آسیای جنوبی و منطقه شرق و جنوب شرق آسیا بوده است.

به عنوان مثال در سال 1900 میلادی، بیش از 50 میلیون نفر در منطقه آسیای جنوبی و منطقه شرق و جنوب شرق آسیا بر اثر قحطی‌های بزرگ از بین رفته‌اند که خود اهمیت توجه به این شاخص را نشان می‌دهد. در سال 2010 نیز بیشترین تلفات انسانی ناشی از قحطی در منطقه خاورمیانه مشاهده می‌شود. بر اساس این واقعیات و برای کاهش هزینه‌های تحمیل شده ناشی از گرسنگی به جوامع، شاخص جهانی گرسنگی معرفی شد که بر اساس آن امکان مقایسه بین کشورها نیز فراهم شد. این شاخص، کشورها را بر اساس مقیاس صفر تا 100 رتبه‌بندی می‌کند که صفر (بهترین امتیاز) نبود گرسنگی و 100 بدترین امتیاز است.

مقادیر کمتر از 10 بیانگر «گرسنگی پایین»، بین 10 تا 19.9 بیانگر «گرسنگی متوسط»، بین 20 تا 34.9 بیانگر «گرسنگی جدی»، بین 35 تا 49.9 بیانگر «گرسنگی هشدار‌دهنده» و بیش از 50 بیانگر «گرسنگی بسیار هشدار‌دهنده» است. میزان شاخص گرسنگی ایران در سال 2017 برابر با 7.6 بوده که به معنای قرار گرفتن در ردیف کشورهای با گرسنگی کم است.

 شاخص جهانی گرسنگی

شاخص جهانی گرسنگی، وضعیت گرسنگی در نقاط مختلف جهان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. برای محاسبه این شاخص تا سال 2012 از سه متغیر استفاده می‌شد که عبارت بودند از: نسبت افراد دچار سوءتغذیه (PUN) بر حسب درصد، درصد شیوع کودکان کم وزن زیر 5 سال (CWA) و نسبت کودکانی که قبل از پنج‌سالگی می‌میرند (CM) بر حسب درصد. مجموع این سه عدد تقسیم بر عدد 3 معادل شاخص جهانی گرسنگی بوده است.

در محاسبه این شاخص از سال 2015 به بعد تغییراتی ایجاد شد و متغیر درصد شیوع کوتاه‌قدی در کودکان کمتر از 5 سال (CST) نیز به مجموعه متغیرهای این شاخص اضافه شده است که با اضافه شدن این متغیر، نحوه محاسبه آن نیز اندکی دچار تغییر شده است. نحوه ضریب دهی به هر یک از مولفه‌ها در سال‌های 2012 و 2015 در جدول شماره 1 آمده است:

این شاخص، عمدتا یک شاخص بهداشتی محسوب می‌گردد، ولی همانند سایر شاخص‌های بهداشتی، دارای ابعاد سیاسی و اجتماعی نیز بوده و در مباحث بررسی سطح توسعه‌یافتگی کشورها نیز به‌شدت مورد استفاده قرار می‌گیرد. نگاهی به شاخص جهانی گرسنگی نشان می‌دهد کشورهایی که بیشترین آسیب را از گرسنگی دیده‌اند، بیشتر درگیر اختلافات سیاسی، جنگ، بی‌ثباتی و بحران‌های ناشی از تغییرات اقلیمی هستند. شرایط بد آب و هوایی، بلایای طبیعی، بی‌ثباتی سیاسی و جنگ‌های داخلی وضعیت را وخیم‌تر کرده است.

یک نفر از هر پنج نفرِ درگیر با گرسنگی در کشوری زندگی می‌کند که حاکمان ضعیفی دارند. در کشورهایی که درگیری‌های سیاسی وجود دارد، میزان مرگ‌ومیر ناشی از درگیری بسیار بالاست که این مساله با شاخص گرسنگی نیز ارتباط دارد؛ به عبارت دیگر، درگیری‌های داخلی، مقدمه‌یی برای افزایش گرسنگی و قحطی است.

 وضعیت شاخص گرسنگی در نقاط مختلف دنیا

نمودار زیر وضعیت شاخص جهانی گرسنگی را در دنیا، جنوب آفریقا و صحرای بزرگ آفریقا، آسیای جنوبی، شرق و جنوب شرقی آسیا، خاور نزدیک و شمال آفریقا، اروپای شرقی و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، امریکای لاتین و کاراییب طی سال‌های 1992 تا 2017 نشان می‌دهد.  بر اساس نمودار بالا، وضعیت شاخص گرسنگی طی سال‌های 1992 تا 2017 در دنیا و مناطق مختلف رو به کاهش بوده است و از این حیث، موفقیت بزرگی برای کشورهای مختلف حاصل شده است.

بیشترین موفقیت در کاهش این شاخص طی سال‌های مزبور در منطقه شرق و جنوب شرق آسیا رخ داده است و شاخص گرسنگی از 28.9 در سال 1992 به 12.6 در سال 2017 رسیده است. نقشه زیر وضعیت فعالیت کشورهای مختلف را در زمینه کاهش شاخص گرسنگی طی سال‌های 2000 تا 2017 نشان می‌دهد. کشورهایی که با رنگ سبز نشان داده شده‌اند، کشورهایی هستند که توانسته‌اند در این بازه 17 ساله، کاهش 50 درصدی یا بیشتر را در شاخص گرسنگی کشور خود تجربه نمایند.

 نکات کلیدی گزارش سال 2017 شاخص جهانی گرسنگی

 قاره آفریقا همچنان در رأس فهرست وضعیت وخیم گرسنگی در دنیا قرار گرفته است.

 سطح گرسنگی در جهان از سال 2000 میلادی به میزان ۲۷ درصد کاهش‌یافته است.

 کوتاه‌قدی کوتاه کمتر از 5 سال از 37.7 درصد در سال 2000 به 27.8 درصد در سال 2016 رسیده است.

 کم‌وزنی کودکان زیر 5 سال از 9.9 درصد در سال 2000 به 9.5 درصد در سال 2016 رسیده است.

 مرگ‌ومیر کودکان زیر 5 سال از 8.2 درصد در سال 2000 به 4.7 درصد در سال 2016 رسیده است.

 از ۱۱۹ کشوری که در گزارش امسال بررسی شده‌اند کشور جنگ‌زده جمهوری آفریقای مرکزی در وضعیت بسیار هشداردهنده شناسایی شده است.

 سودان، چاد، سیرالئون، لیبریا، زامبیا، ماداگاسکار در آفریقا و یمن در آسیا در شرایط هشداردهنده ارزیابی شده‌اند.

 نسبت به وضعیت در سوریه، لیبی، اریتره، سومالی، سودان جنوبی، جمهوری دمکراتیک کنگو، بروندی و پاپوآ گینه‌نو نگرانی قابل‌توجه و اطلاعات ناکافی قید شده است.

 ۴۴ کشور در وضعیت سخت ارزیابی شده‌اند که هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، عراق و نیز اندونزی و کره شمالی در آسیا و نیجریه، مالی، اتیوپی، کنیا، تانزانیا، زیمبابوه، آنگولا و نامیبیا در آفریقا از آن جمله‌اند.

 ۲۴ کشور نیز از نظر وضعیت گرسنگی در شرایط متوسط شناخته شده‌اند که از آن میان به ازبکستان، ترکمنستان، عمان، تایلند، مالزی، ویتنام در آسیا، مصر، مراکش، سنگال، آفریقای جنوبی در آفریقا، هندوراس، نیکاراگوئه در امریکای مرکزی و ونزوئلا، اکوادور، بولیوی و پاراگوئه در امریکای جنوبی می‌توان اشاره کرد.

 سطح گرسنگی تنها در ۴۳ کشور در درجه پایین ارزیابی شده که ایران در این بخش جای گرفته است.

 در گزارش شاخص گرسنگی جهانی، وضعیت امریکا، کانادا، استرالیا، ژاپن، کره جنوبی، کشورهای اروپای غربی، اسراییل و صحرای غربی محاسبه نشده است.

جدول شماره 2 وضعیت شاخص گرسنگی را برای 34 کشور با شیوع پایین گرسنگی در بین سال‌های 1992 تا 2017 نشان می‌دهد:

 وضعیت ایران در گزارش اخیر شاخص جهانی گرسنگی

کشور ایران در رتبه‌بندی اخیر شاخص جهانی گرسنگی در جایگاه سی‌ام جهان قرار گرفته است. شاخص جهانی گرسنگی برای ایران در سال 1992 برابر با 17.5، در سال 2000 برابر با 13.6، در سال 2008 برابر با 8.7 و در سال 2017 برابر با 7.6 بوده است که روندی کاهشی را نشان می‌دهد.

گزارش شاخص جهانی گرسنگی نشان می‌دهد که درصد افراد دچار سوءتغذیه (PUN) در ایران از 3.8 در سال 1991 به 5.5 درصد در سال 2016 رسیده است که روندی افزایشی را نشان می‌دهد. درصد کودکان کم‌وزنی کودکان زیر 5 سال (CWA) از 9.7 در سال 1990 به 3.7 رسیده که کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد. درصد شیوع کوتاه‌قدی در کودکان کمتر از 5 سال (CST) از 23.5 در سال 1990 به 7.2 در سال 2016 رسیده که کاهش بسیار چشمگیری را نشان می‌دهد.

این امر حاکی از اقدامات بسیار مناسب ایران در زمینه این شاخص بوده و می‌تواند نشان‌دهنده وضعیت بهتر ایران در سال‌های آتی باشد. درصد کودکانی که قبل از 5 سال می‌میرند (CM) هم از 5.2 در سال 1992 به 1.6 در سال 2015 رسیده که باز هم روندی کاهشی را نشان می‌دهد. کشور ایران در بین مولفه‌های تشکیل‌دهنده شاخص گرسنگی، در مولفه درصد افراد دچار سوءتغذیه، وضعیت ضعیف‌تری نسبت به سایر مولفه‌ها دارد و به همین دلیل، شاخص گرسنگی برای کشور ایران، به لحاظ نمره کل، بالاتر از 5 شده است. در صورتی که ایران بتواند این مولفه را کاهش دهد و از طریق برنامه‌ریزی مناسب نسبت به کاهش درصد افراد دچار سوءتغذیه اقدام کند، خواهد توانست جایگاه خود را در بین کشورهای با شاخص گرسنگی کمتر از 5 قرار دهد. هرچند که اقدامات انجام ‌شده ایران در سه مولفه دیگر طی سال‌های 1990 تا 2017 قابل توجه بوده و توانسته آمارهای مناسبی از خود به جای بگذارد.

بطور کلی ایران در زمره موفق‌ترین کشورهایی است که توانسته با گرسنگی مبارزه نماید و در این زمینه به پیشرفت‌های قابل‌ ملاحظه‌یی دست یافته است. بر اساس گزارش جهانی گرسنگی در سال 2012 ایران چهارمین کشور موفق در عرصه مبارزه با گرسنگی بوده است و کاهش 60 درصدی را در شاخص گرسنگی تجربه نماید. کره شمالی نیز در این بازه زمانی به عنوان بیشترین پسرفت در شاخص گرسنگی معرفی شده که میزان شاخص گرسنگی در این کشور 21 درصد افزایش یافته است.

منبع:شمس