بن‌بست «رویای فولادی» ایران
تعادل محمد مهدی حاتمی
ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در خاورمیانه است و با این همه، قرائن و شواهد نشان می‌دهند این کشور در دست یابی به «رویای فولادی» خود با مشکلاتی رو به رو است که الزاماً به زیرساخت‌های خود این صنعت ارتباطی ندارند. بر اساس سند چشم‌انداز 1404، تا آن سال ایران باید به تولید 55 میلیون تن فولاد برسد و این در حالی است که معضلات بیرونی مانند «عدم دسترسی به منابع آب» و «نبود زیرساخت‌های ریلی»، مانعی جدی بر سر راه تحقق این هدف هستند. به عنوان نمونه، بحران آب در کشور موجب ریزش شدید و ناگهانی قیمت سهام برخی تولیدکنندگان بزرگ فولاد کشور در هفته‌های اخیر شده و آنها را ناچار کرده برای تامین آب مورد نیاز کارخانه‌های خود، به خرید پساب‌های شهری و حتی کنارگذاشتن طرح‌های توسعه‌یی خود روی بیاورند. از دیگر سو، «آمایش سرزمینی نامناسب» و «نبود متولی واحدی» که بتواند بر اساس برنامه‌های مشخص، توسعه صنعت فولاد را در دستور کار قرار دهد، بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در خاورمیانه و سیزدهمین تولیدکننده فولاد در جهان را با مشکلات پیش‌بینی نشده‌یی پنجه در پنجه کرده است.
جایگاه متزلزل ایران
به گزارش «تعادل»، تولید فولاد در جهان، دست‌کم در دو دهه گذشته روندی کاملا صعودی داشته و تنها بروز رکود عمیق در اقتصاد جهان، در سال ۲۰۰۸ میلادی، تولید این کالای استراتژیک صنعتی را کاهش داده است. داده‌های «انجمن جهانی فولاد» نشان می‌دهد، تولید این محصول از ۷۵۱ میلیون تن در سال ۱۹۹۶ میلادی، به حدود ۱۶۳۰ میلیون تن در سال ۲۰۱۶ میلادی افزایش یافته که از این میان، تولید فولاد چین به تنهایی ۸۰۸ میلیون تن است، یعنی چیزی در حدود نیمی از تولید جهانی این محصول. اما چرا تولید فولاد تا این اندازه اهمیت دارد؟ فولاد کالای استراتژیکی است که تولید آن نه فقط به تنهایی اهمیت دارد، که نشانه-ای است از میزان توسعه یافتگی صنعت در یک کشور. تولید فولاد، در کنار تولیدات دیگری مانند سیمان یا اقسام مختلف انرژی، در واقع می‌تواند نشان‌دهنده عطش توسعه در یک اقتصاد باشد. افزون بر این، تولید فولاد نقش بسزایی در تولید بسیاری از صنایع پایین دستی، همچون صنایع خودروسازی، کشتی‌سازی، جاده‌سازی و پل‌سازی و ساخت بنادر دریایی، دارد.
ایران با تولید سالانه 9/17 میلیون تن فولاد، سیزدهمین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان است و البته به تنهایی چیزی در حدود 60 درصد از تولید فولاد در خاورمیانه را در اختیار دارد. تولید فولاد در منطقه خاورمیانه، اکنون به حدود 32 میلیون تن در سال می‌رسد. از دیگر سو، در طول چند سال گذشته و به دنبال افت شدید تولید فولاد در اتحادیه اروپا، ایران به یکی از عمده‌ترین صادر‌کنندگان این محصول به قاره سبز بدل شد و در ردیف کشورهایی مانند چین، هند، روسیه، برزیل و اوکراین قرار گرفت. با این همه، برخی صاحب‌نظران معتقدند تولید فولاد در ایران و جایگاه ما در تولید این محصول استراتژیک، فرسنگ‌ها با آن چیزی که باید باشد فاصله دارد. سیدرضا شهرستانی، عضو هیات‌مدیره انجمن فولاد در این مورد به خبرنگار «تعادل» می‌گوید: ایران در سال 1395 حدود 5/18 میلیون تن تولید فولاد داشته و در سال 1396 هم به مرز 21 میلیون تن تولید رسید. با این همه، ما در این زمینه می‌توانستیم بسیار جلوتر از این برویم. قبل از انقلاب ترکیه که امروز بیش از ۳۶ میلیون تن فولاد تولید می‌کند، در این زمینه بسیار از ما عقب‌‌تر بود، اما وقوع رخدادهایی مانند جنگ تحمیلی و تحریم‌ها، منجر به عقب افتادن ما در این زمینه شد.
راه‌آهن نباشد صادرات هم نیست!
بنابه مفاد برنامه ششم توسعه و نیز اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، تولید فولاد کشور تا هفت سال آینده باید به حدود ۵۵ میلیون تن برسد و این یعنی باید بازارهای صادراتی مناسبی هم برای صادرات این محصول در نظر گرفته شود. با این همه، شهرستانی معتقد است دست یابی به این میزان از تولید با توجه به شرایط کنونی چندان عملی به نظر نمی‌رسد. او می‌گوید: فکر می‌کنم رقم خوش‌بینانه تولید فولاد ایران در سال ۱۴۰۴، حداکثر بین ۴۰ تا ۴۵ میلیون تن خواهد بود و رقم واقع بینانه هم حدود ۳۰ میلیون تن. علاوه بر این، در برنامه دیده شده که ظرفیت ذوب‌آهن ما باید به ۳۰ میلیون تن در سال برسد اما در حال حاضر بیش از ۲۱ میلیون تن نیست. شهرستانی ادامه می‌دهد: صنعت فولاد مشکلات بسیاری دارد که برخی از آنها حتی مربوط به خود این صنعت هم نیستند و در واقع مشکلات زیرساختی هستند. به عنوان مثال، جابه‌جایی ۵۵ میلیون تن فولاد، به توانایی ۲۵۰ میلیون تن جابه‌جایی ریلی نیاز دارد و این یعنی باید زیر ساخت‌های توسعه‌یی کشور هم آماده شده باشند.
این در حالی است که بسیاری از کارشناسان حوزه فولاد معتقدند ظرفیت‌سازی واحدهای تولیدکننده فولاد در زمینه جابه‌جایی‌های ریلی در طول سال‌های گذشته آنچنان هم بد نبوده است. در واقع، در حال حاضر بسیاری از واحدهای تولید فولاد در استان‌های خراسان، اصفهان و هرمزگان، دسترسی مناسبی هم به شبکه ریلی کشور دارند. با این همه، به نظر می‌رسد شبکه ریلی کشور آماده پاسخگویی به هدفی نباشد که ایران قصد دارد تا هفت سال آینده به آن برسد: راه آهن ایران نمی‌تواند 55 میلیون تن فولاد را، چه به قصد صادرات و چه به قصد مصرف داخلی، جابه‌جا کند.
وقتی آب در آسیاب رکود می‌افتد
نبود زیرساخت‌های توسعه‌یی که ممکن است مانع از تحقق «رویای فولادی» ایران باشند اما محدود به توان محدود ریلی در ایران نمی‌شود. چند روز پیش، ریزش ناگهانی ارزش سهام برخی شرکت‌های بزرگ فولادی در کشور توجه‌ها را به سمت بحرانی جلب کرد که می‌تواند در سال‌های آتی، سنگ بزرگی پیش پای تولید فولاد در کشور باشد: بحران آب.
تعداد زیادی از صنایع تولید فولاد در کشور در استان‌های واقع شده‌اند که دسترسی به آب شرب در آنها با محدودیت زیادی مواجه است و طبیعتا تخصیص آب برای مصارف صنعتی در اولویت‌های بعدی است. وضعیت بحرانی آب در شرایط فعلی اما موجب شده برخی از کارخانه‌های تولید فولاد برای تامین آب، به شیوه‌های گران قیمتی مانند استفاده از فاضلاب‌های شهری یا بازچرخانی آب روی بیاورند. محمد سیاوشی، تحلیلگر حوزه فولاد در این رابطه به «تعادل» می‌گوید: بحث عدم دسترسی به آب بزرگ‌ترین معضل تولید فولاد در کشور است که البته خود این موضوع از نبود متولی واحد در این حوزه نشأت می‌گیرد. سیاوشی ادامه می‌دهد: قبلا شرکت ملی فولاد متولی این صنعت بود، اما حالا نهاد واحدی بر این صنعت نظارت ندارد و به نظر من همین موضوع در طول چند سال گذشته موجب شده که آمایش سرزمینی مناسبی در این حوزه وجود نداشته باشد و واحدهای تولیدی در بخش‌های از کشور ایجاد شوند، که اساسا «کویر» محسوب می‌شوند. نبود همین نظام مدیریت یکپارچه موجب شده که مجوزها نیز بدون کارشناسی تخصیص پیدا کنند.
از سیاوشی می‌پرسم معضل عدم دسترسی صنایع تولید فولاد به آب تا کجا می‌تواند پیش برود؟ او می‌گوید: بیشترین مصرف آب در صنایع فولاد در بخش تولید گندله است و اگر وضعیت تامین آب از این هم وخیم‌تر شود، تولیدکنندگانی مانند فولاد مبارکه ناچار خواهند بود تولید گندله را متوقف کنند. این در حالی است که امسال به فولاد مبارکه اصفهان اعلام شده حدود 70 درصد از میزان آبی که تا پیش از این به این مجموعه اختصاص داده می‌شد، به ناچار به مصرف شرب می‌رسد. به همین دلیل این شرکت برای تامین آب مورد نیاز خود به خرید پساب شهرهایی مانند اصفهان، مبارکه و شاهین شهر روی آورده است. احتمال دیگری که وجود دارد هم این است که این شرکت ناچار شود طرح‌های توسعه‌یی خود را فعلا کنار بگذارد. این تحلیلگر حوزه فولاد ادامه می‌دهد: بی‌دلیل نیست که مشاهده می‌کنیم موفق‌ترین واحدهای تولیدکننده فولاد در کشور همان‌هایی هستند که در مجاورت آب قرار دارند. در واقع، تولیدکننده‌یی مانند فولاد کاوه به این دلیل موفق عمل کرده که مشکلی برای تامین آب ندارد.
