تهدید تخریب میراث اصفهان
زنگ خطر فرونشست زمین در استان‌های مرکزی و حاشیه کویر مدت‌هاست به صدا درآمده است. پیش از این استان فارس با داشتن سالانه 56 سانتی‌متر نشست زمین، رکوردار این پدیده در دنیا بود و حالا مدتی است این نگرانی برای اصفهان هم شدت گرفته. استانی که پسوند نصف جهان را با خود یدک می‌کشد و با داشن آثار تاریخی مهم از دوران‌های مختلف از جمله دوره صفوی که شاهکار معماری دوران اسلامی را به نمایش می‌گذارد، گردشگرپذیرترین شهر ایران محسوب می‌شود اما حالا برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی که آبخوان‌ها را خالی کرده و سدهایی که در بالادست زاینده رود ساخته شده و زندگی را از این رود دریغ می‌کنند، اصفهان را به آستانه نابودی نزدیک می‌کند، زمین هر روز زیرپای اصفهان را خالی کرده و شمارش معکوس برای از دست دادن تاریخ در این شهر شدت گرفته است.
متهمان ردیف اول
سال 1393 نخستین اظهارنظرهای رسمی مبنی بر فرونشست زمین در اصفهان مطرح شد. محمد درویش، مدیرکل وقت آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست کشور، با بیان اینکه بحران فرونشست زمین در این استان جدی است، اعلام کرد: «یک‌سوم کل صنایع آلوده‌کننده کشور در اصفهان مستقر شده است؛ و مسوولان فکر می‌کردند با استقرار این صنایع، به مردم خدمت می‌کنند ولی اکنون اصفهانی که می‌توانست با توجه به قابلیت‌هایش، استان شماره یک کشور باشد، از بیشترین میزان وابستگی معیشتی به سرزمین و کمترین میزان آب برخوردار است. در 40 هزار سال گذشته چنین اتفاقاتی رخ نداده است. با توجه به سفرنامه مارکوپولو مشخص می‌شود که تا امروز ما شرایطی به این صورت را نداشته‌ایم. این شرایط بیش از حد شکننده و خطرناک است. 4 میلی متر نشست زمین یعنی بحران. » با وجود این سه سال بعد از این اظهارنظر شرایط در اصفهان بحرانی‌تر شد، برداشت از آبهای زیرزمینی و تخلیه آبخوان‌ها به حدی رسید که برخی مسوولان استانی از مرگ شهر صحبت کردند تا جایی که رییس اداره مطالعات و برنامه‌ریزی شهری شهرداری اصفهان جاری نبودن زاینده رود و عدم تغذیه چشمه‌های زیرزمینی را از عواملی دانست که فرونشست زمین در کلان‌شهر اصفهان را بسیار تشدید کرده و از آن به عنوان زلزله خاموش نام برد. فریاد پرهیز، درباره این موضوع گفت: «برداشت بیرویه از منابع آبهای زیرزمینی و کاهش ورودی آب به این منابع از مهم‌ترین عوامل ایجاد فرونشست زمین در مناطق خشک است. با افت سطح آب زیرزمینی، آبرفت‌ها متراکم شده و پدیده فرونشست اتفاق می‌افتد. ایجاد ترک روی دیوارها و شکاف‌ها در سطح زمین از نشانه‌های فرونشست زمین است که خسارات سنگینی را به جاده‌ها، ساختمان‌ها و تاسیسات شهری و روستایی وارد می‌کند. در چند سال گذشته با کاهش نزولات جوی و قطع آب رودخانه زاینده رود، افت سطح آب زیرزمینی در دشت اصفهان قابل توجه بوده است، از این رو با توجه به برگشت ناپذیر بودن پدیده فرونشست بررسی احتمال وقوع پدیده فرونشست در دشت اصفهان از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است. »
او افزود: «متاسفانه در سال‌های اخیر در برخی از مناطق شهر اصفهان از جمله در شمال شهر شکاف‌هایی مشاهده شده که احتمال ارتباط آنها با پدیده فرونشست وجود دارد، بنابراین پیش‌بینی وقوع فرونشست شهر اصفهان قبل از بروز گسترده و تاثیر مخرب آن روی شهر اصفهان که دارای آثار تاریخی و سازه‌های مهمی است، دارای اهمیت است. »
پنج روز بعد از این اظهارنظر، در تاریخ 30 بهمن 96، معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان هم خشک شدن زاینده رود در پی استفاده بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی را عامل تشدید فرونشست در اصفهان دانسته و اعلام کرد: « برداشت‌های بیرویه از سفره‌های زیرزمینی باید متوقف شود و به هر ترتیب ممکن باید آب در زاینده رود جاری شود تا از شدت تخریب‌های فرونشست زمین جلوگیری شود. باید به موضوع فرونشست زمین برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی توجه جدی داشت و با تمهیداتی خاص برای رفع این مشکل چاره‌اندیشی کرد. در برخی از نقاط استان و شهر اصفهان وضعیت بحرانی‌تر است، اگر لایه‌های خاک فشرده شود، حتی در صورتی که آب در رودخانه جاری شود، خاک غیرقابل تغذیه است و فشردگی آن غیرقابل جبران می‌شود. »
اظهارات سال گذشته مسوولان شهرداری اصفهان، در حالی است که در وضعیت فرونشست خاک در استان اصفهان هیچ تغییری ایجاد نشده و هنوز هم نگرانی از سرنوشت این شهر و تمام یادگارهای تاریخیش به قوت خود باقی است. در حالی که مسوولان شهرداری استان اصفهان معتقدند، این سازمان از سال 1385، اقدام به چاره جویی برای وضعیت فرونشست زمین در استان کرده است اما برخی کارشناسان و فعالان محیط زیست بخشی از شرایط فعلی فرونشست زمین در اصفهان را ناشی از سیاست‌های نادرست شهرداری این شهر می‌دانند. روز گذشته، یکی از اعضای هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان بار دیگر نسبت به ادامه این وضعیت هشدار داده و با تاکید بر اینکه فرونشست آثار تاریخی اصفهان، حتمی است، گفت: « شرایط کنونی حاکی از نبود حکمرانی آب در کشور و اصفهان است، سوالی که باید از دولتمردان، قوه قضاییه، نیروی انتظامی، شورای امنیت ملی و... پرسید این است که آیا ترجیح می‌دهید افرادی که از سال‌های 84 به بعد به رودخانه وصل شدند، آب را برداشت و در کوه‌ها درختکاری کنند یا اینکه آثار فاخر تاریخی اصفهان با شکست و تخریب روبرو شود؟»
مهدی بصیری، افزود: «با توجه به اینکه زاینده رود تغذیه‌کننده آبخوان شهر اصفهان است و شهرداری برای حفظ فضای سبز از این آبخوان آب برداشت می‌کند و اگر آب در مدت دو سال در رودخانه جاری نشود، بر اثر تخلیه شدید آبخوان، فرونشست زمین در شهر اصفهان بطور قطع به وقوع خواهد افتاد و آثار تاریخی این شهر در معرض خطر جدی قرار می‌گیرند. شهرداری اصفهان اکنون باید تمام چمن و گل‌های فصل شهر را برای حفظ منابع آبی موجود از آب بگیرد، برای حفظ درختان با ارزش فضای سبز اصفهان که بعضا می‌توان آنها را میراث گذشتگان نامید، آب موجود باید در آبخوان زیر سطح شهر حفظ شود در غیر این صورت در سال آینده دیگر آبی در این آبخوان وجود نخواهد داشت و اصفهان با خشک شدن درختان مواجه خواهد شد و از سوی دیگر فرونشست زمین موجب تشدید و تسریع تخریب و شکسته شدن آثار تاریخی این شهر خواهد شد.
بصیری با بیان اینکه حکمرانی آب باید به نحوی باشد که در اولویت نخست به شرب، سپس محیط زیست و حفظ آثار تاریخی و درختان بزرگ اهمیت داده شود، به ایسنا گفت: « سیاست کاشت چمن در اصفهان اشتباه است، از سوی دیگر در شهرهای حاشیه زاینده رود همچون زرین شهر، درچه، باغ بهادران و... کاشت چمن باید حذف شود. کم بارشی با شرایط مدیریت کنونی و متداول حوضه زاینده رود، فاجعه آفرین است، چرا که به دلیل عدم حکمرانی لازم هر کسی که دسترسی به آب دارد، برداشت می‌کند و از سوی دیگر صنایع و فضای سبز همانند روند قبلی خود کار می‌کنند، همچنین بالادست رودخانه در اصفهان یا چهارمحال و بختیاری نیز بدون توجه به کم آبی شدید مانند سال‌های پرآب، از رودخانه با پمپ آب برداشت می‌کنند، در این شرایط، آب شرب اصفهان به خطر افتاده و هیچ کنترلی بر آن نیست.»
دولت در زمینه منابع آب شفاف باشد
این فعال محیط زیست، در پاسخ به این سوال که در شرایط کنونی، بحران آب و زایند رود را چطور می‌توان مدیریت کرد، افزود: صحبت از اینکه مردم آب کمتری مصرف کنند، درست است، اما دولت باید بطور شفاف به مردم بگوید که چه میزان منابع آبی داریم و نیاز آب شرب استان چقدر است و دلایل کمبود آب را بطور صحیح بیان کند. ما مصارفی داریم که لازم به حفظ همه آنها نیست. حفظ باغات در اراضی نامناسب حاصل از محل حق‌آبه‌های کشاورزان، حفظ غیرضروری فضای سبز در برخی مناطق به ویژه چمن کاری‌های فراوان صورت گرفته از جمله مصارف غیرضروری است، از سوی دیگر باید درختان در فضای سبز موجود در بافت شهری حفظ شوند، همچنین صنایع ما نباید در شرایط نامناسب اقلیمی اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری ایجاد یا توسعه یابند.
او با بیان اینکه مصرف آب در فضای سبز ذوب آهن بسیار بالاست، تاکید کرد: لزومی ندارد ما تمام بخش‌ها را به دلیل بی‌آبی تعطیل کنیم، اما فضای سبزی که تاثیر چندانی در زندگی مردم ندارد، حفظ شود و با این اولویت‌های نادرست آب مصرفی مردم ساکن در این استان به خطر بیفتد. در شرایط فعلی لازم است آب انتقالی به کاشان، یزد و... به میزان قابل توجهی برای صرفه جویی کاهش یابد و به اندازه نیاز شرب به این مناطق آب منتقل شود. اگر میزان بارش کنونی افزایش نیابد آب شرب جمعیت پنج میلیونی اصفهان به خطر می‌افتد و حتی احتمال بی‌آب شدن سد زاینده رود وجود دارد.
