جایگاه ایران در 4 شاخص اقتصادی

تعادل   

بررسی وضعیت اقتصاد جهانی حاکی از کوچک شدن اقتصاد کل به لحاظ تولید ناخالص داخلی است که این امر به دلیل کاهش قیمت نفت و همچنین کاهش قیمت فلزات جهانی و کاهش تجارت کالا و خدمات در جهان اتفاق افتاده است. از دیگر سو، رشد پایین تجارت زیر 3درصد برای چند سال متوالی و رشد منفی تجارت کالا وخدمات در 6 ماهه دوم سال 2015 از جمله مواردی است که اقتصاد جهانی را تحت تاثیر قرار داده است. در این میان ایران به لحاظ رشد تولید عملکرد بهتری را نسبت به متوسط جهان داشته است. اما برحسب رتبه تولید ناخالص جهانی جایگاه 26 و در رتبه‌بندی سرانه تولید ناخالص داخلی در رتبه 110 قرار گرفته و عملکرد مناسبی نداشته است. جایگاه تورم ایران در میان کشورهای جهان در رتبه 7 جهانی به لحاظ بالا بودن نرخ تورم است. نرخ تورم ایران 10 برابر نرخ تورم متوسط جهانی است. قرار گرفتن در سطح پایین‌تر تولید ناخالص داخلی از کشورهای ترکیه و عربستان‌سعودی، سطح پایین‌تر درآمد سرانه از کشورهای قطر، ترکیه، عربستان، امارات و رژیم اشغالگر قدس، بالاترین سطح تورم، پایین‌ترین سطح سرمایه‌گذاری نسبت به کشورهای مورد اشاره

(8 برابر بودن جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشور ترکیه نسبت به ایران) و شکاف قابل‌توجه تجارت ایران با امارات‌متحده‌عربی، از‌جمله نکاتی است که از مقایسه ایران با برخی کشورهای پیشرو در منطقه به دست می‌آید.

موسسه مرکز پژوهش‌های بازرگانی طی گزارشی به قلم سمیه نعمت‌الهی وضعیتی کلی از اقتصاد جهانی و جایگاه ایران از منظر متغیرهای کلان در سال‌های 2015- 2014 ارائه شده است. همچنین برای شناسایی مولفه‌های تاثیرگذار بر عملکرد اقتصادی ایران به بررسی برخی متغیرهای کلان اقتصادی و مقایسه با جهان و برخی کشورهای منطقه و همچنین شاخص‌های بین‌المللی با تاکید بر عوامل موثر بر عملکرد بنگاه‌های صنعتی پرداخته شده است.

براساس بررسی‌های انجام شده وضعیت ایران در اغلب متغیرهای کلان و شاخص‌های بین‌المللی در حال بهبود بوده است، بنابراین از منظر جایگاه اقتصاد کلان ایران در میان کشورهای جهان و حتی کشورهای منطقه وضعیت چندان مناسبی ندارد. به‌علاوه در این سال در برخی موارد همچون شاخص «فضای کسب وکار، شاخص رقابت‌پذیری، شاخص لجستیک، شاخص جهانی نوآوری و شاخص آزادی اقتصادی»، ایران در جایگاه بهتری نسبت به سال 2014 قرار گرفته است. براین اساس در سال 2015 عمده‌ترین عامل بهبود عملکرد ایران در شاخص جهانی از ناحیه بهبود فرآیندهای داخلی اتفاق افتاده و در فرآیندهای مرتبط با تجارت و محیط بین‌الملل حتی با وجود توافق هسته‌یی در اواسط این سال موفقیت چندانی حاصل نشده است.

1- تولید ناخالص داخلی جهان

براساس گزارش بانک جهانی، تولید اسمی ناخالص داخلی جهان در سال 2015 معادل 73 تریلیون دلار بوده است که این مقدار نسبت به سال 2014 حدود 5.9درصد کاهش نشان می‌دهد. سرانه تولید ناخالص داخلی جهان نیز با کاهش 7 درصدی به مقدار 9995 دلار در سال 2015 رسیده است. بخشی از این کاهش به دلیل افت قیمت جهانی نفت و فلزات اساسی و بخش دیگری از آن مربوط به شرایط رکود صنعتی حاکم بر اقتصاد جهانی بوده که در نتیجه آن کاهش ارزش تولید و صادرات در جهان طی این سال رقم خورده است. برخلاف روند کاهشی رشد اقتصادی جهان، اقتصاد ایران رشد اقتصادی یک درصدی را تجربه کرده است. البته، بررسی حجم مطلق تولید و سهم آن از تولید ناخالص داخلی جهانی، مشخص می‌شود که ایران با دارا بودن تولید ناخالص داخلی اسمی معادل 425.3 میلیارد دلار در رتبه 26 جهانی و برخوردار از سهمی بالغ بر 0.57 تولید جهانی است.

این در حالی است که با توجه به سهم یک درصدی ایران از جمعیت جهان انتظار می‌رود، سهم حداقل یک درصدی از تولید ناخالص داخلی جهان نیز به این کشور تعلق گیرد. از دیگر سو، مقایسه وضعیت کشور با رقبای مهم منطقه‌یی نشان‌دهنده این موضوع است که به لحاظ تولید ناخالص داخلی کشورهای ترکیه و عربستان با شکاف به ترتیب 292 و 220 میلیارد دلاری، تولید ناخالص داخلی بالاتری از ایران دارند. در این سال این دو کشور رقیب در منطقه به ترتیب در رتبه‌های 18 و 20 تولید جهانی قرار گرفته‌اند. در مجموع، سال 2015 را می‌توان سال بهبود نسبی جایگاه تولید ایران در جهان با وجود فشارهای رکودی حاکم بر اقتصاد جهانی، با وجود تداوم اثرگذاری تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران دانست.

2- تجارت جهانی

از دیگر سو، گزارش سازمان جهانی تجارت از وضعیت «تجارت جهانی»، حاکی از آن است که سال 2015، چهارمین سال متوالی است که رشد تجارت کالا (2.8درصد) در جهان زیر 3درصد بوده است. این درحالی است که در سه ماهه دوم این سال در تمام کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، حجم تجارت کالا به‌طور غیرمنتظر‌ه‌یی کاهش داشت. این رشد ضعیف، اما مثبت به دلیل کاهش شدید ارزش دلار اتفاق افتاد که با افت 13درصدی از 19 تریلیون دلار در سال 2014 به 16.5 تریلیون دلار در پایان سال 2015 رسید. نوسانات شدید قیمت کالاها و دلار در این سال را می‌توان به کاهش رشد اقتصادی در چین، جهش قیمت سوخت در ایالات متحده امریکا و همچنین سیاست‌های پولی متفاوت در اقتصادهای پیشرو منتسب نمود.

در بخش، «تجارت جهانی خدمات» نیز کاهش 6.4درصدی به مقدار 4.7 تریلیون دلار مشاهده شد. که نسبت به تجارت کالا کاهش کمتری را داشته است. به لحاظ رویکردهای عملکرد منطقه‌یی پیش‌بینی سازمان تجارت جهانی، رشد صادرات در کشورهای توسعه‌یافته معادل 3درصد و در کشورهای در حال توسعه 2.4 درصد در سال 2015 بوده است. در سال 2015 این ارقام برای واردات نیز به ترتیب در کشورهای توسعه یافته 3.1درصد و در کشورهای در حال توسعه 2.5درصد است. در مجموع صادرات و واردات کشورهای توسعه‌یافته افزایشی بوده و عمده واردات و صادرات صورت گرفته از گروه کشورهای در حال توسعه تامین شده است.

 دلایل افت تجارت خارجی ایران

اما آمارها، در مورد تجارت ایران چه می‌گویند؟ به لحاظ عملکرد تجارت خارجی ایران، در

سال 1394 (2014) صادرات کل با کاهش 16درصدی از 61.7میلیون دلار در سال 2014 به 42.4 میلیون دلار در سال 2015 کاهش یافته، که عمده این کاهش مرتبط با بخش نفت است. به نحوی که، تغییرات صادرات غیرنفتی بدون میعانات گازی نسبت به سال قبل تنها 2درصد کاهش داشته است (از 36 میلیارد دلار در سال 2014 به 35.7 میلیون دلار در سال 2014).

به لحاظ درجه تاثیرگذاری ایران بر حجم تجارت جهانی، آمارها حاکی از آن است که در سال 2015 سهم ایران از صادرات جهانی به لحاظ ارزشی معادل 0.47درصد بوده است. باتوجه به نسبت 40درصدی ارزش هر تن کالای صادراتی ایران در مقایسه با قیمت‌های جهانی در این سال، می‌توان به پایین بودن ارزش کالاهای صادراتی و تنوع کم و تمرکز در کالاهای پایه و با ارزش افزوده پایین‌تر در این اقتصاد پی برد که مجموع این موارد حاکی از عملکرد بسیار پایین رابطه مبادله کالاهای صادراتی ایران در مقایسه با متوسط جهانی است. با این توصیف، سال 2015 سال بهبود نسبی رابطه مبادله برای کالاهای تجاری ایران بوده است. هر چند به لحاظ مطلق عدد رابطه مبادله بسیار پایین و کمتر از 0.39 است.

در مقایسه با کشورهای مهم رقیب منطقه‌یی، کشور امارات‌متحده‌عربی در مقدار صادرات و واردات اختلاف قابل‌توجهی را با سایر کشورهای منطقه داراست به نحوی که تراز تجاری این کشور در سال 2014 حدود 81 میلیارد دلار بوده است. مقایسه صادرات این کشور با ایران نشان‌دهنده این موضوع است که تاثیرگذاری امارات‌متحده‌عربی با جمعیت حدود 51 میلیون نفری این کشور در صادرات جهانی حدودا 9 برابر ایران است. در بخش واردات نیز سهم عملکرد این کشور بیش از 7 برابر ایران بوده است.

بر این اساس مهم‌ترین رقیب تجاری ایران در منطقه به لحاظ تجاری امارت متحده عربی به‌شمار می‌آید.

3- جریان جذب سرمایه خارجی

از سوی دیگر، بر‌اساس آمارهای بانک جهانی سطح سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جهان در سال 2015 برابر با 2.04 تریلیون دلار بوده است. این مقدار در سال 2014 در رقم پایین‌تری برابر 1.678 تریلیون دلار (رشد 21.5درصدی) قرار داشت که بیشترین رشد سرمایه‌گذاری یک دهه اخیر در سال 2007 اتفاق افتاد و طی آن مقدار جریان سرمایه‌گذاری خارجی در جهان به 3.02 تریلیون دلار رسید. با این توصیف، میزان عملکرد سرمایه‌گذاری خارجی سال 2015 معادل 67درصد بوده است.

 در ایران آمار عملکرد سرمایه‌گذاری خارجی سال 2015 برابر با 2.05 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال قبل از آن 2درصد کاهش داشته است. در سال 2014 میزان سرمایه‌گذاری خارجی برابر 1.2میلیارد دلار بود. با این توصیف سهم ایران از جریان ناخالص سرمایه‌گذاری در جهان تقریبا معادل 0.1درصد بوده است. به لحاظ مقایسه منطقه‌یی جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در میان کشورهای منطقه، ترکیه نسبت به کشورهای مورد اشاره شکاف قابل‌توجهی را در جریان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی با کشورهای منطقه به‌ویژه ایران داراست. اهمیت این موضوع را می‌توان در اثرات سرمایه‌گذاری‌های ورودی به این کشورها در تحریک تقاضای صنعت و همزمان ارتقای قابلیت‌های فناورانه در این کشورها دانست که به صورت حفظ شرایط موجود، شرایط رقابت با این کشورها طی سال‌های آتی تنگتر خواهد شد.

4- تولیدات صنعتی

اما در حوزه تولیدات صنعتی در جهان آمارها به گونه‌یی دیگر است؛ به‌طوری‌که در سال 2015 رشد پایینی تجربه کرده و معادل 2.8درصد رشد داشته است. رشد این تولیدات در کشورهای صنعتی توام با نوسان قابل‌توجه و برخوردار از روندی شتابنده بوده، چراکه از 1.4درصد در سال 2014 به 1.5درصد در سال 2015 رسیده است. در مقابل، در کشورهای نوظهور صنعتی شتاب این نرخ کاهنده بوده است. به‌طور دقیق‌تر، فعالیت‌های ساخت در کشورهای صنعتی شده از کاهش قیمت سوخت و پایداری نسبی شرایط مالی برای این کشورها منتفع شد و بنابراین ارزش افزوده صنعتی این کشورها رشد مثبت نشان داد. در مقابل، در کشورهای در حال توسعه، کاهش قیمت کالا و وضعیت مالی خارجی نامطلوب مانعی در برابر رشد اقتصادی سال 2015 محسوب می‌شد. از این رو، در عمل مشاهده می‌شود که رشد ارزش افزوده در کشورهای در حال توسعه و نوظهور صنعتی به 4.5 درصد در سال 2015 تنزل داشته است. این در حالی است که، سهم ارزش افزوده صنعتی ایران از تولیدناخالص داخلی در سال 2015 برابر با 10درصد بوده و مهم‌ترین فعالیت‌های صنعتی مواد شیمیایی، فلزات اساسی و مواد غذایی و آشامیدنی بوده است. از دیگر سو، مقایسه ارزش افزوده صنعتی ایران با کشورهای منطقه نشان‌دهنده این موضوع است که به لحاظ سهم ارزش افزوده صنعتی کشور قطر و امارات‌متحده‌عربی بیشترین سهم ارزش افزوده صنعتی را از تولید ناخالص داخلی خود در میان کشورهای مورد اشاره را به خود اختصاص داده‌اند.