لایحه‌ای برای مقابله با فرسایش خاک
ریحانه جاویدی|
آمارهایی که از فرسایش خاک در ایران منتشر می‌شود، حکایت از یک فاجعه دارد. نرخ سالانه فرسایش خاک در ایران تا 33تن در هکتار گزارش شده که 5 تا 6 برابر حد مجاز و سه برابر متوسط قاره آسیاست به این ترتیب با تکیه بر چنین آمار و ارقامی، ایران در جایگاه نخست فرسایش خاک در دنیا قرار دارد، خاکی که به‌طور متوسط و با توجه به اقلیم کشور، بین 400 تا 500سال زمان لازم دارد تا فقط یک سانتی‌متر مکعب از آن ساخته شود، به راحتی از دست می‌رود و مسوولان نه تنها آمار و ارقام دقیقی از میزان واقعی فرسایش خاک ارائه نمی‌کنند، بلکه برنامه‌های حافظت از خاک هم از سال 1390 در صف انتظار بررسی مجلس بود تا اینکه در نهایت هفته گذشته لایحه حفاظت از خاک در مجلس شورای اسلامی تصویب شد اما هنوز مانده تا این لایحه تبدیل به قانون شده و مقابل آنچه از آن با عنوان فرسایش خاک یاد می‌شود را بگیرد، خاکی که یا بر اثر عوامل طبیعی مانند باد و آب تلف می‌شود یا فعالیت‌های انسانی مانند استفاده از انواع کودهای شیمیایی، ساخت و ساز و حفاری از چرخه محیط زیست بیرونش می‌کند. با این حال بعد از نزدیک به یک دهه که سیاست‌های حفاظت از خاک به دغدغه عمومی تبدیل شد، تصویب کلیات لایحه حفاظت از خاک، یک گام رو به جلو برای حفظ محیط زیست است.
چرا خاک را از دست می‌دهیم؟
لایحه جامع خاک در سال 1390 به مجلس ارائه شد اما در پیچ و خم اداری مجلس گیر کرد و در نهایت با قانون منابع طبیعی ادغام شد و هیچ وقت در صحن علنی مجلس مورد بررسی قرار نگرفت. چهارسال بعد و در سال 1394، لایحه جدید حفاظت از خاک‌ها به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی تهیه شد و در جلسه مورخ 31 فروردین ماه 1394 هیات وزیران به تصویب رسید.
این لایحه در اردیبهشت 1394 از سوی رییس‌جمهورتقدیم مجلس شورای اسلامی شد و در انتظار تصمیم‌گیری نمایندگان مجلس شورای اسلامی باقی ماند تا اینکه سرانجام کلیات این لایحه، روز چهارشنبه با با 161 رای موافق، 16 رای مخالف و یک رای ممتنع از مجموع 219 نماینده حاضر به تصویب رسید اما کارشناسان و نمایندگان مجلس، معتقدند تا امروز بخش بسیاری از خاک ایران در نتیجه بی‌برنامگی‌ها از بین رفته و راه طولانی مانده تا این لایحه با تبدیل شدن به قانون، بتواند سدی برای مقابله با فرسایش خاک شود. حسین بشارتی دبیر انجمن علمی خاک ایران، درباره این موضوع بیان کرد: « باید تاکنون به این لایحه رسیدگی می‌شد، به نظر می‌رسد برای خیلی‌ها تصویب این لایحه مهم نیست و به همین دلیل بررسی و تصویب آن تا امروز به فرصت‌های مناسب‌تر موکول می‌شد. تصویب این لایحه یعنی تصویب موارد مهم برای حفاظت از خاک از جمله مجازات‌هایی برای تخریب‌کنندگان خاک که می‌تواند به بهبود سرنوشت خاک کمک کند.»
او افزود: «طی 50-40 سال گذشته سوءمدیریت ما موجب شده است که منابع خاک کشور هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی سیر قهقرایی را طی کند. کشور ما از لحاظ وسعت مقام 18 دنیا را داراست، اما از لحاظ خاک قابل استفاده برای کشاورزی این مقام را نداریم. از کل مساحت ایران حدود 5/18 میلیون هکتار زیر کشت می‌رود که از این مقدار 8 میلیون هکتار زیر کشت آبی و از این مساحت حدود 5/1 میلیون هکتار اراضی کلاس یک به حساب می‌آید که دارای خاکی مرغوب است، اما بقیه مساحت خاک کشور متاسفانه در حال شور شدن است که ناشی از نوع آبیاری است.»
بشارتی بیان کرد: «در هر سال تخمین زده می‌شود که 2میلیارد تن خاک بر اثر فرسایش آبی و یک میلیارد تن بر اثر فرسایش بادی جابه‌جا می‌شود و این نشان از آن دارد که ما با خاک مهربان نبودیم. فراموش نکنیم بخشی از بحران آب که امروز با آن روبرو هستیم، به مدیریت خاک بر می‌گردد؛ چون در طبیعت خاک ظرف نگهدارنده است؛ یعنی اگر شما یک کاسه داشته باشید که شکسته است یا کثیف باشد، نمی‌توانید در آن آب تمیز نگهداری کنید.» دبیر انجمن علمی خاک ایران افزود: «متاسفانه اراضی خوب در ایران با تغییر کاربری تبدیل به ویلا یا تبدیل به شهرهایی همچون کرج یا تهران شده‌اند و تغییر کاربری اراضی مانند خوره به جان زمین‌ها افتاده است که باز هم نشان از نبود مدیریت درست در بخش خاک است.»
از طرف دیگر محسن شکل‌آبادی نماینده انجمن علوم خاک ایران هم با اشاره به عوامل انسانی که سبب از دست رفتن خاک می‌شود، گفت: « شخم زدن نامناسب در شیب‌ها موجب شده، بارندگی خاک‌ها را بشوید و به نقاط دیگری انتقال دهد. در فرسایش خاک چند متر سطحی خاک حرکت کرده و پشت سدها تجمع می‌کند و برای اینکه در زمان فرسایش بتوان حاصلخیزی را به خاک برگردانیم باید از کود استفاده کنیم.»
او افزود: « هر ساله مقدار زیادی از خاک را در زنجیره توزیع مواد غذایی از دست می‌دهیم که باید به این مساله توجه شود تا این خاک‌ها را از دست ندهیم. برای تشکیل خاک زمان زیادی صرف شده است و ایجاد یک سانتی‌متر مربع خاک حدود هزار سال زمان می‌برد. بسیاری از اراضی کشاورزی را به شهر و جاده تبدیل می‌کنیم و بعد از اراضی بی‌کیفیت برای کشاورزی استفاده می‌کنیم. استفاده از کودهای شیمیایی پتانسیل آلوده کردن خاک‌های ما را دارد و باید استفاده از کودهای آلی افزایش پیدا کند. تمام اینها در حالی است که آمار درستی در مورد مقدار فرسایش خاک وجود ندارد، چرا که تاکنون هیچ کار علمی انجام نشده تا مقدار فرسایش خاک را در ایران مشخص کند.»
لزوم تصویب قانون
تصویب دیرهنگام کلیات لایحه حفاظت از خاک از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی در حالی است که برخی از نمایندگان، هم نسبت به وضعیت فرسایش خاک در ایران هشدار داده و معتقدند این لایحه در شرایط فعلی نمی‌تواند بازدارنده باشد. علی اکبری عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی چندی پیش درباره این لایحه بیان کرد: « به‌طور قطع اگر در جهت کنترل و مدیریت فرسایش خاک اقدامات عملی مناسبی صورت نگیرد، آسیب‌های جدی به زیرساخت‌های کشور مانند سدها وارد می‌شود. دولت باید تسهیلات و بودجه‌هایی را به استان‌هایی که با پدیده گرد و غبار مواجه هستند برای آبخیزداری و تهیه مالچ اختصاص دهد البته مجلس و دولت این مهم را در برنامه ششم و بودجه 96 و 97 پیش‌بینی کرده‌اند و توجه دولت و مجلس نشان از آگاهی در مورد تبعات و بحران‌های ناشی از فرسایش خاک دارد.»
او افزود: « در لایحه حفاظت از خاک به مدیریت آبخیزداری که باعث بهبود پوشش گیاهی و پیشگیری از حرکت شن‌های روان و همچنین به پیشگیری از سوء برداشت مانند قاچاق و حفاظت از خاک به عنوان کالایی ارزشمند که ارثیه میلیون سال قبل است توجه شده و اگر واقعا قرار است در برابر فرسایش خاک بازدارنده عمل کنیم لازم است با تبدیل این لایحه به قانون دستگاه‌های متولی وظیفه خود را به درستی انجام دهند.»
از طرف دیگر روز گذشته احمدعلی کیخا رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی هم بر لزوم تبدیل لایحه حفاظت از خاک به قانون تاکید کرده و گفت: « به دلیل نبود قانون این لایحه بسیار ارزشمند است البته به صورت کلی بر اساس اصل 50 قانون اساسی فعالیت‌های اقتصادی و بهره‌برداری که باعث تخریب و آلودگی غیرقابل جبران می‌شود ممنوع است اما متاسفانه به این اصل توجه نشده است.»
او با بیان اینکه زیان‌های ناشی از مدیریت اشتباه منابع خاک بسیار بیشتر از تصور و آمارهای اعلام شده است، تصریح کرد: « انتظار می‌رود با تبدیل لایحه حفاظت از خاک به قانون بستری فراهم شود تا در بحث حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از منابع خاک بسیار مناسب‌تر از گذشته عمل کنیم؛ به‌طور قطع این لایحه بهبود وضعیت خاک را به دنبال دارد.»
رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی هدف از لایحه حفاظت از خاک را مدیریت و بهره‌برداری از منابع خاک و جلوگیری از آلودگی و تخریب آن به عنوان یکی مهم‌ترین چالش‌های کشورهای خشک و نیمه خشک دانست و یادآور شد: «در لایحه وزارت جهاد کشاورزی موظف است، ظرف مدت ۵ سال برای خاک‌های زراعی و باغی، نقشه‌های خاک، پهنه‌بندی خاک کشور از نظر سطح ماده آلی و طبقه‌بندی اراضی با همکاری سازمان نقشه‌برداری کشور در مقیاس حداقل یک ۲۵ هزارم را تهیه کند همچنین ایجاد بانکی ملی اطلاعات خاک کشور نیز از وظایفی است که در لایحه برای دستگاه‌ها تعریف شده است.»
