روزگار تیره و تار خزر
ریحانه جاویدی|
بزرگ‌ترین دریاچه جهان در شرایط مناسب محیط زیستی قرار ندارد؛ سال‌هاست که آلودگی‌های نفتی، سموم کشاورزی و صنعتی و انبوه زیادی از زباله حاشیه رودخانه‌ها وارد رگ‌های خزر شده و با هر موجی که به ساحل می‌زند، آلودگیش زیر و رو می‌شود. روزگار خزر تیره و تار است و سال‌هاست با آبی بودن خداحافظی کرده، این روزها هر چه می‌گذرد بیشتر به خاکستری تغییر رنگ می‌دهد و در گوشه و کنارش سبزی جلبک‌ها به چشم می‌خورد. جلبک‌هایی که رویش مازادشان حکایت از افزایش آلودگی آب دارد. با این وجود توافق نظری میان مسوولان و کارشناسان محیط زیست بر سر وضعیت آلودگی دریای خزر وجود ندارد. در حالی که کارشناسان معتقدند آلودگی خزر در سال‌های اخیر نه تنها بیشتر شده بلکه هر چه می‌گذرد افزایش می‌یابد، مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست بر استاندارد بودن وضعیت خزر تاکید دارند.
ضیاالدین الماسی، سرپرست دفتر بررسی آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط زیست کشور درباره این موضوع به «تعادل» می‌گوید: «بر اساس آماری که مرکز تحقیقات خزر وابسته به وزارت نیرو در دو فصل گرم و سرد دو سال گذشته منتشر کرد می‌توان گفت که پارامترهای کیفی نسبت به استانداردهای محیط زیستی وضعیت مناسبی دارد. از طرف دیگر اعداد و ارقامی که از سوی معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد هم حکایت از آن دارد که آلودگی بالایی در خزر نشان داده نشده است اما درباره ورود آلاینده‌ها بر اساس کانون‌های آلودگی شاهد آن هستیم که در بخشی از نقاط مانند ساحل متل قو و انزلی مقدار آلودگی بالاتر از استاندارد است.»
او درباره برنامه‌های حفاظت از خزر افزود: «دو گروه برنامه برای حفاظت از خزر دنبال می‌شود که یکی در سطح بین‌المللی و دیگری در سطح ملی قرار دارد. در سطح بین‌المللی در راستای کنوانسیون تهران که بین پنج کشور حاشیه خزر امضا شده است، پروتکل‌هایی برای همکاری منطقه در نظر گرفته شده که شامل مقابله با آلودگی نفتی و ارزیابی اثرات محیط زیستی اقدامات برای حفاظت از تنوع زیستی خزر است. یکی از اقدامات اخیری هم که در راستای این کنوانسیون انجام شده، تبادل علمی و تحقیقاتی بین کشورهای عضو بود که با هدف استفاده از نتایج تحقیقات سامانه‌یی با این هدف گسترش پیدا کرد. در سطح ملی هم طرح‌هایی در برنامه ششم توسعه تعریف شده که یکی از آنها که در حیطه اختیارات سازمان حفاظت محیط زیست است، می‌توان از پایش محیط زیستی منطقه نام برد. از طرف دیگر تفاهم‌نامه‌هایی هم با وزارت بهداشت و وزارت کشور برای سلامت آب‌های ساحلی صورت گرفته و از برنامه‌هایی که همواره از سوی سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظ سلامت دریای خزر دنبال می‌شود، مذاکره با وزارت نیرو برای جلوگیری از ورود فاضلاب شهری به دریا و صحبت با وزارت کشور برای تعجیل در اجرای طرح‌های مناسب برای حل معضل پسماندهاست.»
الماسی درباره مهم‌ترین عوامل آلاینده که سلامت دریای خزر را تهدید می‌کند، گفت: «خوشبختانه در سواحل خزر توسعه سنگین صنعتی مانند عسلویه نداشتیم به همین دلیل بار آلودگی صنعتی در خزر بالا نیست اما عاملی که خزر را آلوده می‌کند تغییر کاربری اراضی و تعرض به حریم سواحل، مدیریت پسماند شهری و دفع اصولی آنها و سموم کشاورزی است که اگر هر کدام از این مواد آلاینده به خزر وارد شود اوضاع را نگران‌کننده کرده و محیط زیست این دریاچه را تهدید می‌کند کمااینکه در شرایط فعلی همین موارد گفته شده، از مهم‌ترین تهدیدها علیه دریای خزر به شمار می‌رود.»
شرایط محیط زیستی خزر نامساعدتر از قبل
اظهارات الماسی درباره استاندارد بودن شاخص‌های محیط زیستی دریای خزر، در حالی است که معاون تحقیقاتی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر شکوفایی جلبک‌ها در سواحل خزری را نشانه افزایش آلودگی این دریاچه دانست و اعلام کرد به‌طور یقین با این وضعیت، شرایط اکوسیستمی و زیست محیطی دریای خزر نامساعدتر شده است.
حسن فضلی درباره این موضوع گفت: «جلبکهای دریایی نقش بسیار مهمی در چرخههای بیوشیمیایی محیطهای آبی دارند و پایه و اساس زنجیره غذایی در اکوسیستمهای آبی محسوب می‌شوند. یکی از علت‌های افزایش جلبک در دریای خزر افزایش دما است اما صد البته وقتی مواد مغذی بر اثر افزایش آلودگی‌ها زیاد شود، رشد توده‌یی جلبک‌ها بیش از اندازه خواهد شد.»
او به ورود آلودگی‌های مختلف از طریق رودخانه‌های منتهی به دریای خزر از سوی پنج کشور حاشیه این دریا اشاره کرد و توضیح داد: «از آنجایی که دریای خزر همانند یک «کاسه آب» متصور است با ورود انواع آلودگی‌های صنعتی، کشاورزی و نفتی روز به روز شاهد نابودی زیست محیطی این دریا هستیم. وجود جلبک‌ها در محل شنا به عنوان یکی از عوامل بیماری، محتمل است. به هر حال رشد بیش از حد جلبک‌ها در اصطلاح علمی «بلوم آلودگ» محسوب می‌شوند و به نوعی عامل انتقال‌دهنده بیماری نیز می‌توانند باشند.»
توافق بر سر عوامل آلاینده
با این وجود مهم‌ترین منابع آلوده‌کننده دریای خزر، موضوعی است که هم مسوولان سازمان محیط زیست و هم کارشناسان بر سر آن توافق نظر دارند. اسماعیل طلوعی، دکترای حوزه آب و سازه‌های هیدرولیکی درباره منابع آلاینده دریای خزر به ایسنا گفت: «آلودگی دریای خزر ناشی از دو منبع نفتی و غیرنفتی است. منابع غیر نفتی آلوده‌کننده دریای خزر شامل فاضلاب‌ها اعم از خانگی، صنعتی، کشاورزی و بیمارستانی بوده و شیرابه‌های حاصل از تجمیع و انباشت زباله نیز از دیگر عوامل آلوده‌کننده منابع آبی است که نهایتا به دریای خزر سرازیر می‌شود. از طرف دیگر رقابت برای استحصال نفت از کف دریا در کشورهای همسایه و مجاور دریای خزر بدون در نظر گرفتن ضوابط زیست محیطی از علل بارز آلودگی دریای خزر بوده و جریان‌های دریایی و ساحلی موجود در خزر که از سمت غرب به شرق بوده باعث انتقال این آلودگی به سمت جنوب دریای خزر و ایران می‌شود.»
طلوعی با اشاره به اینکه با ساخت آزاد راه تهران- شمال مشکلات دریای خزر دو صد چندان می‌شود، افزود: «هجوم مسافر و خیل عظیم جمعیت وارده به استان‌های شمالی که هیچ گونه زیرساخت دیگری غیر از ساخت راه برای آنان در نظر گرفته نشده، قطعا و مسلما آلودگی منابع محیط زیستی و به ویژه در دریای خزر را به دنبال خواهد داشت. بنابراین باید برای فاضلابی که از خانه‌ها، کارگاه‌ها، صنایع و کشتزار‌ها خارج می‌شود، شاخصه خاصی وجود داشته باشد تا در رودخانه ها رهاسازی شوند. رعایت استانداردهای تصفیه فاضلاب می‌تواند به آلودگی منابع آبی و به ویژه دریای خزر کمک شایانی کند، زیرا اکثر رودخانه‌های شمال کشور حامل این فاضلاب‌ها هستند.»
طلوعی در مورد آلودگی نفتی دریای خزر با اشاره به رژیم حقوقی و پروتکل‌های متعدد بین کشورهای همسایه خزر تاکید کرد: «باید نظام دیپلماسی قوی با نظارت‌های دقیق در این مورد از سوی کشور اعمال شود تا با رعایت استانداردهای استخراج و پالایش نفت این آلودگی به دریا وارد نشود؛ در این زمینه لزوم نگاه ویژه و دغدغه مند متولیان امر، ضروری است.»
سهم خارجی‌ها در آلودگی خزر
در حالی که تصور برخی از افراد از جمله برخی نمایندگان مجلس بر این است که بخش قابل توجهی از آلودگی خزر ناشی از فعالیت کشورهای همسایه حاشیه این دریاچه است، آنطور که الماسی می‌گوید، تاکنون جز یک مورد، شواهد دیگری در این راستا مشاهده نشده است. او درباره این موضوع بیان کرد: «تاکنون جز یک مورد، موارد دیگری که محرز شود کشورهای همسایه، بخش ایرانی خزر را آلوده می‌کنند، دیده نشده است. این یک مورد هم حادثه نفتی بود در کشور آذربایجان که سبب شد گلوله‌های نفتی به سواحل ایران برسد و بخش ایرانی خزر را آلوده کند.»
اما از طرف دیگر عزت‌الله یوسفیان ملا، نماینده مردم آمل ولاریجان در مجلس شورای اسلامی نظر دیگر درباره این موضوع دارد. او پیش از این با انتقاد از اینکه تمامی فاضلاب‌های صنعتی کشورهای حاشیه دریای خزر به سمت این دریا سرازیر می‌شود، گفته بود: «سهم ایران از آلودگی دریای خزر بسیار ناچیز و اندک بوده و ورود فاضلاب‌های صنعتی و خانگی به دریا نیز دیده نمی‌شود البته ممکن است فاضلاب‌ها به صورت جزئی وارد رودخانه‌ها شوند که این امر نیز تاثیر زیادی در آلودگی دریا ندارد. شرایط اقلیمی و جغرافیایی دریای خزر به گونه‌یی است که تمامی فاضلاب‌های کشورهای همسایه به سمت ایران روانه می‌شود، آلودگی‌ها به سمت سواحل استان‌های شمالی روانه و در این رابطه بیشترین صدمه و آسیب متوجه ایران می‌شود. متاسفانه در حال حاضر فک خزری به دلیل حفاری‌های نفتی و ورود فاضلاب‌های کارخانجات و واحدهای تولیدی کشورهای حاشیه در دریا قابل رویت نبوده و نسل برخی آبزیان دیگر نیز در معرض انقراض است.»
