15 پاسخ به مساله‌ی آب ایران
گروه انرژی|نادی صبوری|
«در سال گذشته با جمع‌کردن کشاورزان استان فارس از آنها خواسته شد به دلیل وجود مشکلات در حوزه آب از کشت برنج پرهیز کنند. اما برخلاف انتظار، کشاورزان کشت به‌مراتب بیشتری نسبت به سال‌های گذشته داشتند . این مساله نشان‌دهنده عدم اعتماد مردم به مسوولان است». این جملات بخشی از اظهارات علی اکبری رییس کمیته آب مجلس شورای اسلامی و نماینده مردم فارس در نشست یک روزه «سازگاری با کم‌آبی» است که هفته گذشته با حضور چهره‌های دولتی، علمی و نمایندگان برخی تشکل‌های مردم‌نهاد برگزار شده است. اهمیت این ماجرای روایت شده از سوی نماینده مردم فارس در این است که به نوعی تمام آنچه سخنرانان مختلف سعی داشتند از منظر مختلف به آن پاسخ دهند در خود داشته است.
چه مجموعه اتفاقاتی دست در دست هم می‌دهند تا سبب شوند وقتی از کشاورزان خواسته می‌شود به منظور سازگاری با وضع منابع آب، از کشت محصولی خاص دست بردارند آنها نه تنها چنین رفتاری را در پیش نگرفته بلکه سطح کشت آن محصول خاص را افزایش دهند؟ برای چنین پرسشی می‌تواند پاسخ‌های بسیار متفاوت به فراخور منظر مورد بررسی مطرح شود. پاسخ‌هایی که گاها فصل مشترک دارند و گاه حتی در تضاد با یکدیگر قرار می‌گیرند. نشست یک روزه سازگاری با کم‌آبی که روز سه‌شنبه با حضور ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان مختلف حوزه آب برگزار شده و 17 سخنران داشته است، نمونه بسیار مهم و قابل بررسی‌ای از همین تنوع پاسخ‌هاست. هفته گذشته نشست تخصصی سازگاری با کم آبی، با حضور مشاور رییس‌جمهور، وزیر نیرو، نمایندگانی از وزارتخانه‌های مختلف، مجلس شورای اسلامی و فعالان بخش خصوصی در مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری برگزار شد.
ترتیب سخنرانان این نشست از آنچه در پیش‌رو
آورده شده متفاوت است؛ در واقع در این گزارش تلاش شده تا تکه‌های پازلی که در طول سخنرانی‌ها پراکنده شده‌اند در کنار یکدیگر قرار گیرند. در واقع شمار بالای سخنرانان در این برنامه ما را بر آن داشت که بتوانیم تحلیل کنیم پاسخ مسوولان، فعالان اجتماعی، آکادمیسین‌ها و ... به موضوع مواجهه با منابع آب در ایران تا چه اندازه از ویژگی‌های صنفی، جغرافیایی و مواردی از این دست ناشی می‌شود.
علی اکبری رییس کمیته آب کمیسیون کشاورزی و منابع طبیعی و تنها نماینده مجلس شورای اسلامی در میان سخنرانان نشست تخصصی سازگاری با کم‌آبی بوده است. دلیل شروع بررسی گزارش با اظهارات او نوعی «صراحت» است که به یکی از اساسی‌ترین مسائل جامعه که برای تمام چالش‌ها غیر از آب نیز قابل تعمیم است اشاره دارد. موضوع «بی‌اعتمادی مردم به مسوولان.» اکبری در ابتدای سخنان خود با اشاره به اشتباهات متعددی که توسط مسوولان از ابتدای انقلاب در حوزه محیط‌زیست و منابع انجام‌شده تصریح کرده است: « در ابتدای انقلاب و در بحث واگذاری و مصادره‌ها اشتباهات متعددی صورت گرفت. حداقل در بخش کشاورزی ما شاهد اتفاق روبه جلویی در این قضیه نبودیم. منتها برای تولید بیشتر، اراضی گسترده‌ای را به مردم واگذار کردیم و به‌جای بالا بردن راندمان تولید، سدسازی را توسعه دادیم که این باعث وجود بحران آب در کشور شد.»
اما آنچه او در ادامه بیان داشته است به مراتب اهمیت بیشتری دارد. او با بیان اینکه مساله «عدم اعتماد مردم به مسوولان» موضوعی مهم و قابل‌توجه است مصداقی از این بی‌اعتمادی را شرح داده و عنوان کرده است: «در سال گذشته با جمع‌کردن کشاورزان از آنها خواسته شد که به دلیل وجود مشکلات در حوزه آب از کشت برنج پرهیز کنند. اما برخلاف انتظار، کشاورزان کشت به‌مراتب بیشتری نسبت به سال‌های
گذشته داشتند.»
اما چه راهکاری پیش روی جامعه قرار دارد و آیا اساسا انتظار اینکه کشاورزان الگوی کشت خود را به سرعت تغییر دهند انتظاری منطقی است؟
ابراهیم حاجیانی، معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری یکی از جامع‌ترین پاسخ‌ها به این پرسش را در نشست سازگاری با کم‌آبی داشته است. او بحث خود را حول محور «چارچوب جامعه‌شناختی برای ارتقای ظرفیت سازگاری زارعان با کم‌آبی» شکل داد.
این پژوهشگر معتقد است که سازگاری مفهومی پیچیده است که عملیاتی شدن آن بسیار سخت، پیچیده و دشوار است. پیچیدگی رفتار سازگارانه و انطباق مصرف‌کننده نهایی باسیاست‌های سازگاری حاوی 3 نکته است.
حاجیانی این 3 نکته را در قالب 3 پرسش مفهومی مطرح کرده و می‌گوید: « اول باید دید که واکنش و پاسخ‌های احتمالی کشاورزان ایران به خشک‌سالی و کم‌آبی کدام است و طیف رفتارها و اقدامات را در نظر گرفت. در وهله دوم باید دید کنش‌ها و پاسخ‌های احتمالی کشاورزان تحت تاثیر چه شرایط، عوامل و زمینه‌ها (یا پیش‌ران‌هایی) قرار دارد و در مرحله سوم باید دید وضعیت جاری یا شرایط کنونی پیش‌ران‌های تاثیرگذار بر رفتار سازگارانه/ ناسازگارانه کشاورزان چگونه است؟»
معاون پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک عنوان داشته است که «مطالعه عواملی که روی کشاورزان تاثیرگذار است» می‌تواند از کارهای اصلی کارگروه سازگاری با کم‌آبی باشد.
ایرانیان چگونه هستند؟
در اینجا و برای اینکه چرایی توجه حاجیانی به این مساله را بیشتر درک کنیم شاید این موضوع قابل توجه باشد که این پژوهشگر ریاست مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران را بر عهده داشته است. او در بخش دیگری از صحبت‌هایش به موضوع کمترپرداخته شده دیگری نیز اشاره کرده و می‌گوید: « بحث امکان سازگاری نیز موضوع مهمی است که باید به آن توجه کرد.»
به گفته حاجیانی در این حوزه دودسته نظریه وجود دارد. دسته اول می‌گویند که ایرانیان هیچگاه امکان سازگاری ندارند و هرگاه سازگاری صورت گرفته بر اساس زور و اجبار بوده است. اما دسته دوم دیدگاه‌ها معتقدند خشت خشت جامعه ایرانی
بر اساس مشارکت به وجود آمده و از انواع الگوهای همکاری بین عشایر، زارعین و کشاورزان در کشور نام می‌برد که دکتر فرهادی از حامیان اصلی این تئوری در جامعه ایرانی است.
اما احتمالا یافتن پاسخ به این پرسش نیز چندان ساده نیست. در حالی که در نشست سازگاری با کم‌آبی، نماینده مردم فارس از یک تجربه عدم‌همراهی کشاورزان صحبت کرده است در میان سخنرانان همین نشست 2 دیدگاه دیگر مطرح شده است که یکی برای قابل دفاع بودنش «احیای یک حوضچه آبریز» را ضمیمه دارد.
این تجربه مربوط به شرکت آب‌منطقه‌ای اراک است که عزت‌الله آمره‌ای مدیرعامل این شرکت راوی آن در نشست هفته گذشته در مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری بوده است. او که در کنار همکارانش بر اساس پژوهش‌ها و مطالعات صورت گرفته موفق به احیای دوباره حوضه آبریز «قره چای» شدند در سخنان خود از امکان مشارکت دفاع کرده و پیشنهاد کرده است: «بحث مدیریت مشارکتی جایگزین مدیریت فردی شود و در روش اصلاح‌شده مسائلی از قبیل حفاظت از محیط‌زیست و افزایش سطح آگاهی عمومی نسبت به منابع محیط‌زیستی و آبی موردتوجه واقع شود»
مورد دیگر در دیدگاه متفاوت از نوع مواجهه کشاورزان به عنوان بزرگ‌ترین گروه مصرف‌کننده آب در ایران با کم‌آبی به آقای کلباسی نماینده تشکل مردمی «نیشابور» باز می‌گردد. او ابتدا گزارشی در خصوص دشت پایلوت بحرانی نیشابور ارایه و سپس از ظرفیت‌های مردمی در مواجهه با بحران آب و سازگاری با کم‌آبی سخن گفته است.
کلباسی روایت می‌کند که منطقه تمام هم‌وغم و تلاش خود را برای حل بحران آب منطقه دشت نیشابور به کار گرفته و با تمام توان به میدان آمده‌اند اما ضعف مدیریتی مسوولان دست کشاورزان را به‌شدت بسته و آنان را محدود کرده است.
او یک نمونه را نیز برای مستند کردن اظهارات خود ضمیمه کرده و گفته است: « برای نمونه طبق قانون مصوب در این زمینه، هزینه نصب کنتورهای هوشمند بایستی توسط متولیان امر تامین شود اما این هزینه اکنون از خود کشاورزان اخذ می‌شود. ضمانت اجرایی برای قوانین مصوب در این حوزه وجود ندارد.»
دانشگاهیان چه می‌گویند؟
اما در حالی که افرادی که به نوعی با بزرگ‌ترین بهره‌وران آب ایران در تماس بوده‌اند، پاسخ به پرسش را در میان این موضوع می‌جویند، اظهارات 5 استاد دانشگاه نیز که از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان در میان سخنرانان بوده‌اند جالب توجه است. در حالی که کلباسی نماینده تشکل شاهرود از نبود «ضمانت اجرایی» برای قوانین صحبت کرده است، مهدی ضرغامی استاد دانشگاه تبریز معتقد است که چالش در «ایرادات» مصوبات است. او در سخنان خود در این زمینه عنوان داشته است: « در سال‌های اخیر قوانین متعددی در خصوص آب کشور در مجلس به تصویب رسیده است و کارگروه سازگاری با کم‌آبی هم مصوباتی داشته که البته دارای ایرادات است برای نمونه در این مصوبات به جریان‌ها و تشکل‌های اجتماعی توجه چندانی نشده است.»
انتقاد اصلی او به به اعمال سیاست سیاست‌گذاران حوزه منابع آب به‌صورت از بالا به پایین بوده است اما مصداقی مشخص برای تبیین اظهاراتش مطرح نکرده است.
اظهارات نعمت‌الله اعتمادی عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان اما برخلاف ضرغامی بیشتر در حوزه تجربیات ثابت شده بوده است. او از پیاده‌سازی طرح «منظرسازی کم‌نیاز به آب» در شهر دانشگاه اصفهان و در ادامه شهر اصفهان صحبت کرده و گفته است: «منظرسازی کم‌نیاز به آب از دهه ۹۰ در کشور امریکا آغاز شد و راه‌حلی جهت به‌کارگیری روش‌های مختلف برای کاهش مصرف آب گیاهان سخن است.»
3 استاد دیگر سخنران نشست سازگاری با کم‌آبی هر 3 اساتید دانشگاه تربیت مدرس بودند. محمد حسین عزیزی عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی این دانشگاه تمرکز صحبت‌های خود را بر «ضایعات کشاورزی» گذاشته و گفته است:
« اگر ضایعات کشاورزی چه در جهان و چه در ایران را کم نکنیم، نمی‌توانیم مصرف آب را کاهش دهیم. دکتر عزیزی معتقدند بیشترین مشکلات ما در ضایعات در مرحله پس از برداشت است. ضایعات در جهان بطور میانگین از برداشت تا مصرف
۵۰ درصد هستند. راهکار این استاد دانشگاه در پایان سخنرانی خود این بود که برای کاهش ضایعات باید به حلقه مفقوده پس از برداشت در فرآیند کشت و تولید توجه داشت. هر چند او مصداقی برای پیشنهاد خود مطرح نکرده است. مجید دلاور همتای عزیزی در دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس نیز از تجربه یک روش خاص و تاثیر آن در مواجهه با کم‌آبی سخن گفته است. او که به همراه چند فرد دیگر طرح شیرین‌سازی آب را «شبیه‌سازی» کرده‌اند، با تشریح و توضیح مدل خود اذعان داشت نتایج این پژوهش حاکی از این است که حذف کشت محصولات پرمصرف، کم‌آب یاری، تغییر زمان کشت، افزایش راندمان آبیاری و تغییر الگوی کشت را ازجمله اقدامات سازگاری با کم‌آبی است.
واقع‌گرایی فراموش نشود!
اما در حالی که تقریبا همه جا این اتفاق نظر وجود دارد که مصرف آب کشاورزی باید کاهش یابد، کمتر به این موضوع پرداخته می‌شود که این کاهش مصرف «دقیقا» قرار است از چه طرقی انجام شده و اساسا تا چه اندازه در آن قدرت مانور وجود دارد. در همین راستا سعید مرید دیگر عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس زمان خود را در نشست سازگاری با کم‌آبی به لزوم «واقعی کردن انتظارات» از کمک تکنولوژی به کاهش مصرف آب کشاورزی اختصاص داده است.
او که دکتری مدیریت منابع آب دارد و دبیر نشست سازگاری با کم‌آبی نیز بوده است در این نشست عنوان می‌کند: « از تکنولوژی و پیشرفت‌های فناورانه باید انتظار واقعی داشت.»
او با برقراری پیوندی میان دیدگاه ابراهیم حاجیانی در خصوص مطالعه رفتار زارعان با موضوع انتظارات از تکنولوژی مطرح کرده است: « باید رفتار مصرف‌کنندگان از تکنولوژی‌های موجود در حوزه آب (به‌خصوص کشاورزان) را موردمطالعه قرارداد. به علاوه می‌بایست تبعات استفاده از تکنولوژی بر خاک، محیط‌زیست، انرژی و ... را نیز بررسی کرد. در غیر این صورت ما با افزایش مصرف آب، اقدامی ناسازگار، تبعات منفی بر خاک و محیط‌زیست و تشدید ناپایداری آب مواجه می‌شویم.»
آب زیرذره‌بین تحقیقات
هر چند جای نماینده‌ای از موسسه تحقیقاتی آب دانشگاه تهران در میان سخنرانان نشست سازگاری با کم‌آبی دیده می‌شود اما 2 موسسه تحقیقاتی دیگر در این نشست حضور داشته‌اند.
نادر عباسی معاون پژوهشی موسسه تحقیقات فنی مهندسی کشاورزی همانطور که شکل فعالیت موسسه‌اش ایجاب می‌کند از ارتقاء «بهره‌وری» مصرف آب به عنوان راهبردی موثر در سازگاری با کم‌آبی صحبت کرده عنوان کرده است که ایران در دو شاخص «بهره‌وری» و «راندمان» به‌سقف در نظر گرفته‌شده نزدیک شده و برای راندمان بیشتر باید برنامه جدید پیش‌بینی جدید کرد.
طبق گفته دکتر عباسی از منظر کارشناسان بین‌المللی یک‌سوم راه‌های ارتقای بهره‌وری در کشاورزی مربوط به اصلاح و بهبود «سیاست‌گذاری» در عرصه بهره‌وری و منابع است. او «ایجاد رقابت بین» بهره‌برداران کشاورزی و ایجاد انگیزه‌های مالی را راهکار دانسته است. نعمت‌الله کریمی مدیر گروه منابع آب موسسه تحقیقات آب نیز مانند عباسی اما به مراتب عینی‌تر دست روی یک موضوع خاص گذاشته است. این موضوع «نبود داده‌های مشخص منابع آب است. کریمی با بیان اینکه بدون داشتن داده‌های دقیق و به‌روز از منابع آبی توان مدیریت یکپارچه، مدیریت در ریسک و بحران و نمایش سرزمینی برای توسعه وجود ندارد عنوان کرده است: « وجود آرشیو غنی، هزینه کمتر نسبت به تصاویر زمینی و ایستگاهی در دست قراردادن تصاویر چند طیفی و فراطیفی ازجمله مزیت‌های تصاویر ماهواره‌ای است. » به‌زعم او باید به این نکته نیز توجه داشت که تصاویر ماهواره‌ای نقشه مکمل برای داده‌های زمینی و ایستگاهی را برعهده دارند و به‌هیچ‌وجه جایگزین آنها نیستند.اظهارات ابوالفضل میرقاسمی کارشناس بازنشسته «سازمان جنگل‌ها و مراتع» نیز به نوعی خواسته یا ناخواسته مجموع صحبت‌های دیگر افراد را تجمیع کرده است. او در تحلیل خود از چالشی که پیشتر «شوراهای حفاظت از منابع آب» با آن روبرو بوده و حالا نیز ممکن است به چالش «کارگروه سازگاری با کم‌آبی» بدل شود مشکلات فرهنگی (کارگروهی)، حساسیت و اختلافات فرهنگی، تضعیف سرمایه اجتماعی و تشدید بی‌اعتمادی، ضعف در نظام آموزشی و داشتن نگاه سنتی و سطح پایین به دانش و آگاهی را برشمرده است. وی تعیین چارچوب‌های تصمیم‌گیری، جلب مشارکت فعال همه متصدیان کلیدی، مقررات واگذاری، برخورد جدی و قاطع با سودجویان، اجتناب از انحصارطلبی و نوآوری در سیاست‌گذاری، نظام شفاف پایش و ارزیابی مشارکتی را ازجمله پیشنهادهای مناسب برای تنظیم‌گری بازار دانسته است.خانم دکتر زهرایی به نمایندگی از دکتر عدل رییس کمیته سازگاری با کم‌آبی از سخنرانان این برنامه بوده است. او از همه سازمان‌ها، نهادها و وزارتخانه‌های کشور درخواست کرد که با توجه به وضعیت منابع آبی کشور و بحرانی که در این زمینه کشور با آن روبروست، دست‌به دست هم داده و به کارگروه سازگاری با کم‌آبی در کشور همکاری کنند. وی با عنوان یک نمونه از عدم همکاری سازمان‌ها با این کارگروه بیان داشت که با وجود درخواست ما از دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف کشور، هیچ‌یک تاکنون حاضر نشدند با انجام هزینه بسیار نازل، از تکنولوژی‌ها و دستگاه‌های کاهنده مصرف آب (که مصرف آب را تا 30 درصد کاهش می‌دهد) در سازمان خود استفاده کنند. همچنین حجت میان‌آبادی استاد دانشگاه تربیت مدرس که البته اخیرا بیشتر به عنوان یک فعال اجتماعی مطرح شده است و مهندس سمیعی از گروه مهندسی-اجتماعی آبنگاه از سخنرانان این برنامه بودند که بیشتر زمان خود را به طرح ایراد از کارگروه سازگاری با کم‌آبی اختصاص داده‌اند ویافتن ارتباط میان سخنان آنها با پرسش طرح شده در این گزارش امکان‌پذیر نبود. به همین دلیل از اشاره به اظهارات این 2 کارشناس صرف‌نظر شده است.
